Operacja „Prometeusz”. Służby II RP przeciwko ZSRR

1. Geneza: prometeizm jako koncepcja geopolityczna

U podstaw Operacji „Prometeusz” leżała geopolityczna koncepcja prometeizmu, której głównym propagatorem był Józef Piłsudski. Jej istotą było rozbicie Imperium Rosyjskiego, a następnie Związku Radzieckiego, poprzez wspieranie ruchów niepodległościowych ludów ujarzmionych przez Moskwę – zwłaszcza narodów Kaukazu, Azji Środkowej, Ukrainy i Krymu. Piłsudski postrzegał Rosję jako głównego wroga niepodległości Polski, niezależnie od jej ustroju (caratu czy bolszewizmu).

Prometeizm zakładał, że imperium moskiewskie jest wewnętrznie spróchniałe z powodu ogromnej liczby narodów podbitych i ujarzmionych. Podsycanie ich dążeń niepodległościowych miało – w myśl tej koncepcji – doprowadzić do erozji i rozpadu imperium. W zamierzeniu, Polska miała stać się protektorem i patronem tej antyrosyjskiej krucjaty ludów rzekomo zniewolonych, tworząc z nimi sojusz przeciwko wspólnemu wrogowi. Jak Prometeusz nieść światło tym ludom.

2. Piłsudski w Tokio (1904): pierwszy krok ku prometeizmowi

Początki prometeizmu jako strategii politycznej można odnaleźć w wizycie Józefa Piłsudskiego w Tokio w 1904 roku, w czasie wojny rosyjsko-japońskiej. Piłsudski, jeszcze jako przedstawiciel Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS), udał się do Japonii, by zaproponować władzom japońskim współpracę przeciwko Imperium Rosyjskiemu.

Piłsudski postulował:

szkolenie polskich bojowców w Japonii (do działań dywersyjnych na terenach Imperium Rosyjskiego),
dostarczenie broni i funduszy dla polskich organizacji konspiracyjnych,
koordynację działań z rewolucyjnymi i niepodległościowymi ruchami w Rosji i na Kaukazie.

Japończycy, choć ostrożni, częściowo zaakceptowali propozycje Piłsudskiego i udzielili ograniczonego wsparcia. W tym czasie Piłsudski spotykał się również z przedstawicielami narodów Kaukazu, w tym Gruzinami i Azerami, co miało istotne znaczenie dla późniejszych działań prometeistycznych.

Wizyta w Tokio symbolicznie zapoczątkowała politykę sojuszu z narodami współtworzącymi Rosję, jako instrumentu walki o niepodległość Polski i osłabienia imperium moskiewskiego.

3. Operacja Prometeusz w II Rzeczypospolitej

Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku i zwycięstwie w wojnie z bolszewikami w 1920 roku, Piłsudski przystąpił do instytucjonalizacji prometeizmu jako stałego kierunku polityki państwowej. Tak zrodziła się Operacja „Prometeusz”, prowadzona od połowy lat 20. XX wieku przez:

Oddział II Sztabu Generalnego WP (wywiad wojskowy),
Ministerstwo Spraw Zagranicznych,
tajne komórki polityczne, dyplomatyczne i wywiadowcze.

Celem było:
wspieranie narodów tworzących ZSRR w ich walce o niepodległość poprzez organizacje emigracyjne, szkolenie kadr, dostarczanie środków finansowych, ochronę polityczną, publikacje, a czasem operacje specjalne.

4. Główne kierunki działań i sojusznicy

W ramach Operacji Prometeusz Polska współpracowała z przedstawicielami i rządami na uchodźstwie narodów:

Kaukazu: Gruzinów (rząd niepodległej Gruzji na emigracji), Azerów, Ormian,
Ukrainy: głównie z Ukraińskim Komitetem Centralnym, czasowo także z frakcją OUN (Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów),
Kozaków dońskich i kubańskich,
Tatarów krymskich i narodów Azji Środkowej (Turkiestański Komitet Narodowy).

Działania obejmowały:

finansowanie działalności politycznej i publicystycznej,
organizację konferencji antyradzieckich w Europie i Turcji,
wspieranie tajnej współpracy i sieci kontaktów w ZSRR,
prace wywiadowcze na pograniczu radzieckim (Wołyń, Polesie, Kresy).

5. Koordynatorzy i realizatorzy

Prometeizm był koncepcją Piłsudskiego, ale w jego realizację zaangażowani byli m.in.:

Tadeusz Schaetzel – szef wywiadu wojskowego i strateg prometejski,
Edmund Charaszkiewicz – kierownik Wydziału Spraw Wschodnich Oddziału II,
Henryk Józewski – wojewoda wołyński, prowadzący tzw. „politykę prometejską” wobec Ukraińców,
Michał Sokolnicki – dyplomata, zwolennik sojuszu z narodami Wschodu.

6. Ograniczenia i upadek operacji

Po śmierci Piłsudskiego w 1935 r. prometeizm zaczął tracić znaczenie. Nowe władze (obóz pułkowników) koncentrowały się na innych priorytetach, m.in. normalizacji relacji z Niemcami i ZSRR. Ostatecznie:

Po 1938 r. operacja została stopniowo wygaszona.
Po 1939 r. większość struktur została rozbita przez okupantów.
Działania prometeistyczne kontynuowano marginalnie na emigracji, np. w Londynie.

7. Znaczenie i ocena

Operacja Prometeusz, mimo że nie doprowadziła do rozpadu ZSRR, miała istotne znaczenie strategiczne, propagandowe i ideowe:

Była pierwszą próbą stworzenia wielonarodowego frontu przeciw Rosji od czasów upadku Imperium Rosyjskiego.
Pokazywała, że Polska prowadziła aktywną politykę wschodnią, opartą na ofensywnej wizji, czyli de facto był to nacjonalizm polski.
Stanowiła inspirację dla późniejszych działań zachodnich w czasie zimnej wojny, np. wspierania niepodległości państw bałtyckich i narodów Kaukazu.

Podsumowanie

Prometeizm i operacja Prometeusz były centralnymi elementami antyrosyjskiej strategii Józefa Piłsudskiego, zrodzonymi z przekonania o słabości wewnętrznej imperium radzieckiego. Wizyta Piłsudskiego w Tokio w 1904 r. zapoczątkowała linię polityki, w której Polska miała być patronem krajów tworzących Związek Radziecki

postscriptum

W okresie zimnej wojny koncepcja prometeizmu realizowana była przez państwa NATO (np. operacja AERODYNAMIC) i Antybolszewicki Blok Narodów. Po rozpadzie ZSRR w 1991 roku mamy do czynienia z kontynuacją prometeizmu w nowych warunkach geopolitycznych, jako neo-prometeizm.

Petrajanus