Dossier nr 91
Tricontinental: Instytut Badań Społecznych
Sierpień 2025

Wprowadzenie

We wrześniu 2023 roku, po zamachach stanu dokonanych przez progresywne frakcje wojskowe, przywódcy Burkina Faso, Mali i Nigru zebrali się w Bamako (Mali), aby podpisać Kartę Liptako-Gourma ustanawiającą Sojusz Państw Sahelu (AES).¹ Artykuł VI karty brzmi:

Każde naruszenie suwerenności i integralności terytorialnej którejkolwiek ze stron umowy będzie traktowane jako akt agresji wobec pozostałych stron i zobowiąże je do udzielenia pomocy, w tym użycia sił zbrojnych, w celu przywrócenia bezpieczeństwa na obszarze objętym sojuszem.²

Utworzenie AES było bezpośrednią odpowiedzią na groźbę interwencji wojskowej w Nigrze ze strony Wspólnoty Gospodarczej Państw Afryki Zachodniej (ECOWAS) po zamachu stanu popieranym przez społeczeństwo. ECOWAS wraz z Unią Afrykańską (UA) nałożyły sankcje i zawiesiły członkostwo trzech państw AES po ich zamachach stanu: Mali w sierpniu 2020, Burkina Faso w styczniu 2022, oraz Niger w lipcu 2023.

W styczniu 2024 roku Burkina Faso, Mali i Niger wspólnie ogłosiły wystąpienie z ECOWAS. Decyzja, która stała się oficjalna w styczniu 2025, została uzasadniona następująco:

Dzielni mieszkańcy Burkina, Mali i Nigru z głębokim żalem i rozczarowaniem zauważają, że organizacja [ECOWAS] odeszła od ideałów swoich założycieli, oraz panafrykanizmu. Nie służy już interesom swoich narodów, lecz stała się zagrożeniem dla państw członkowskich i ich obywateli, których dobro miała chronić.³

Przywódcy AES – Assimi Goïta z Mali, Ibrahim Traoré z Burkina Faso, oraz Abdourahamane Tchiani z Nigru – łączy wspólne pochodzenie z ostatnich zamachów stanu oraz sprzeciw wobec prozachodniej polityki ECOWAS. Są przedstawicielami nowego pokolenia oficerów wojskowych, którzy wyrażają głęboką frustrację społeczną związaną z francuskim neokolonializmem. Ich decyzja o wystąpieniu z ECOWAS wynika z historycznych ograniczeń i problemów tego regionalnego bloku.

Choć ECOWAS powstało w 1975 roku z panafrykańską retoryką liderów takich, jak generał Acheampong z Ghany, który obiecywał, że ta nowa organizacja regionalna „usunie wieki podziałów i sztucznych barier narzuconych Afryce Zachodniej z zewnątrz”, projekt ten od początku miał ograniczony charakter. W rzeczywistości skupiał się przede wszystkim na kwestiach gospodarczych, takich jak utworzenie wspólnego rynku, nie stawiając sobie ambitnych celów integracji politycznej.⁴ To ograniczone podejście szybko osłabiały wewnętrzne podziały oraz, co istotniejsze, rywalizujące lojalności wobec zewnętrznych aktorów. Równolegle funkcjonująca frankofońska Wspólnota Gospodarcza Afryki Zachodniej (CEAO), wspierana przez Francję, często podważała dążenia ECOWAS.

Przykładem tego była sytuacja podczas kryzysu czadyjskiego w latach 1979–1981, gdy Francja wraz z CEAO sabotowały misję pokojową Nigerii, doprowadzając do fiaska działań ECOWAS i jednocześnie wzmacniając własny blok. Podobnie, istniejące porozumienia wojskowe między Francją a jej byłymi koloniami utrudniały wypracowanie wspólnej strategii obronnej.⁵

Historia wewnętrznych podziałów i trwałego wpływu zagranicznego wciąż kształtuje spojrzenie AES. Sojusz twierdzi, że ECOWAS obecnie pełni rolę regionalnego narzędzia interesów zewnętrznych, zdradzając swoje pierwotne założenia i ulegając „wpływom obcych mocarstw”.⁶ W związku z tym podczas szczytu w Niamey, gdzie powołano AES, państwa członkowskie potwierdziły, że ich decyzja o wystąpieniu z ECOWAS jest ostateczna, nawet jeśli planują powrót do rządów cywilnych.

Choć główne instytucje bezpieczeństwa, komentatorzy polityczni i organizacje pozarządowe przyznają, że ECOWAS i inne partnerstwa bezpieczeństwa, nie przyniosły znaczącej poprawy bezpieczeństwa w regionie, powszechnie potępiają działania podjęte przez AES jako „ogromny cios dla projektu integracji regionalnej”, który prawdopodobnie pogłębi podziały i pogorszy już i tak trudną sytuację bezpieczeństwa.⁷ Jednak w całym Sahelu wyłania się kontrnarracja. Z perspektywy nie tylko przywódców politycznych AES, lecz także lokalnych organizacji oddolnych i szerszej społeczności, sojusz powstał w odpowiedzi na współczesne zagrożenia i nierówności, z którymi boryka się wiele krajów Globalnego Południa, aktywnie walcząc o suwerenność i rozwój. Dla członków AES rok 2023 stał się symbolem zbiorowego zerwania z nieskutecznymi porozumieniami bezpieczeństwa (takimi jak G5 Sahel), utraconym zaufaniem do przywództwa organizacji regionalnych takich jak ECOWAS i UA oraz długotrwałymi, nierównymi powiązaniami politycznymi z Unią Europejską, Francją i Stanami Zjednoczonymi – wszystko to osadzone na dekadach neoliberalnej polityki gospodarczej.*

• Historyczne drogi, którymi podążały Burkina Faso, Mali i Niger w celu rozwiązania swoich kolonialnych spuścizn, różnią się w znaczący sposób. Mali próbowało realizować socjalistyczny program w latach 60., co zostało udaremnione przez zamach stanu w 1968 roku; Burkina Faso podjęło się państwowego projektu suwerennego rozwoju w latach 1983–1987, który zakończył się zabójstwem Thomasa Sankary; a wiodące grupy antykolonialne w Nigrze zostały w większości stłumione na początku lat 60. Choć pełna analiza tych różnic wykracza poza zakres tego dossier, wspólne doświadczenia historyczne tych trzech krajów – takie jak francuski kolonializm, neokolonialne porozumienia gospodarcze, częste zamachy stanu i zależność od zasobów mineralnych – są wystarczającymi podobieństwami, aby analizować je razem.

Od epoki kolonialnej do uzyskania niepodległości

Burkina Faso, Mali i Niger to sąsiednie kraje śródlądowe, których znaczne obszary leżą na południowym skraju Sahary. Razem zajmują około 45% powierzchni Afryki Zachodniej i zamieszkuje je łącznie 73 miliony ludzi, co stanowi 17% populacji regionu (Niger – 26,2 mln, Mali – 23,8 mln, Burkina Faso – 23 mln).⁸ Kraje te łączy głęboko zakorzeniona kultura, w której ważną rolę odgrywają wartości wspólnotowe, tradycje ustne oraz przeważający rolniczy styl życia. Społeczeństwa tych państw są silnie ukształtowane przez dominującą religię islam, co wpływa na ich struktury społeczne i codzienne życie.

Podobnie jak większość Afryki Zachodniej, te kraje doświadczyły sprzeczności rządów kolonialnych szczególnie dotkliwie podczas II wojny światowej. Choć lądowanie w Normandii jest jednym z najbardziej uhonorowanych wydarzeń w historii militarnej Francji, często pomija się fakt, że wielu żołnierzy i przymusowych pracowników, którzy przyczynili się do zwycięstwa nad nazistowskimi Niemcami, pochodziło z afrykańskich kolonii Francji, w tym z terenów dzisiejszego Burkina Faso, Mali i Nigru. Ich poświęcenie na europejskiej ziemi zwiększyło świadomość polityczną i stworzyło fundamenty dla powojennych żądań równości oraz samostanowienia.⁹

Po wojnie, pod wpływem rosnącego bloku socjalistycznego, wezwania do niepodległości nabrały tempa. Na przykład w Nigrze w 1946 roku powstała Nigeryjska Partia Postępowa (PPN). Po kosztownej porażce we Wietnamie w 1954 roku oraz w obliczu eskalacji wojny w Algierii (1954–1962), Francja znalazła się pod rosnącą presją zarówno w kraju, jak i za granicą. Obawiając się całkowitej utraty wpływów gospodarczych i politycznych w Afryce, prezydent Charles de Gaulle, niedawno powróciwszy do władzy, zainicjował w 1958 roku referendum w ramach nowej konstytucji V Republiki. Referendum dawało afrykańskim koloniom dwa wybory: głosować „tak”, by pozostać częścią Wspólnoty Francusko-Afrykańskiej pod wpływami Francji (tzw. opcja „przejściowa”, która obiecywała odroczoną niepodległość przy zachowaniu kluczowych władz w rękach francuskich), lub głosować „nie” za natychmiastową niepodległością, ryzykując nagłe wycofanie się Francji i nadchodzącą niestabilność gospodarczą. Dijbo Bakary, założyciel partii Sawaba (oznaczającej „wolność” w języku hausa) i późniejszy szef rządu Nigru po pierwszych wyborach w 1957 roku, poprowadził kampanię „głosuj nie”. Ostatecznie tylko Gwinea, pod przywództwem Sékou Touré, skutecznie zagłosowała „nie”, stając się pierwszą francuską kolonią w Afryce Zachodniej, która uzyskała niepodległość w 1958 roku.

Zwolennicy całkowitego zerwania z Francją, tacy jak Bakary, spotkali się z represjami wewnętrznymi i zostali odsunięci na margines przez kolaborantów kolonialnych, w tym tradycyjnych przywódców, urzędników kolonialnych oraz évolués – czyli Afrykanów wykształconych w instytucjach francuskich, którym nadano ograniczone prawa lub status i którzy byli przygotowywani do wspierania porządku kolonialnego.¹⁰ Aby zablokować referendum w Nigrze i osłabić Sawabę, która również sprzeciwiała się francuskiej eksploatacji uranu, de Gaulle mianował nowego gubernatora, Dona Jeana Colombaniego. Rząd Colombaniego wykorzystał pełną kontrolę nad kluczowymi instytucjami państwowymi – takimi jak służby bezpieczeństwa, finanse i administracja terytorialna – do rozpoczęcia kampanii represji, zastraszania, a nawet wojny psychologicznej, najbardziej znanej z zrzucania ulotek z samolotów, ostrzegających, że osoby głosujące „nie” są wrogami państwa.¹¹ Pomimo szerokiego poparcia dla Sawaby, masowe fałszerstwa wyborcze zapewniły sfałszowane zwycięstwo kampanii „głosuj tak” w Nigrze w 1958 roku.

Zwycięstwo kampanii „głosuj nie” w Gwinei w tym samym roku, budując na wcześniejszej niepodległości Ghany od Wielkiej Brytanii w 1957 roku, zmusiło Francję do ustępstw w kwestii niepodległości politycznej. W 1960 roku siedemnaście krajów afrykańskich – w tym czternaście byłych kolonii francuskich – ogłosiło niepodległość. Jednak ta „niepodległość flagowa” została osiągnięta bez rzeczywistej transformacji gospodarczej. Francuska kuratela i dyskrecja trwały, a kontrola gospodarcza była utrzymywana poprzez szereg porozumień „współpracy”, obejmujących umowy obronne, protokoły pomocy technicznej oraz porozumienia finansowe, takie jak system franka CFA. Jednym z takich porozumień była umowa obronna z kwietnia 1961 roku, podpisana przez Wybrzeże Kości Słoniowej, Benin (dawniej Dahomej) i Niger, która umożliwiła Francji „nieograniczone korzystanie” z aktywów o znaczeniu militarnym.¹² W przypadku Nigru Francja zachowała także znaczną kontrolę za pomocą mechanizmów odzwierciedlających szerszy wzorzec stosowany w regionie:

• Reżimy długu kolonialnego: Niger był zobowiązany do „spłacenia” Francji za infrastrukturę z czasów kolonialnych, taką jak drogi i szkoły zbudowane poprzez pracę przymusową.
• Kontrola zasobów: Francja zachowała prawo pierwokupu strategicznych eksportów Nigru, szczególnie uranu, a francuskie firmy otrzymały preferencyjny dostęp do kluczowych sektorów gospodarki.
• Zwolnienia podatkowe: W oparciu o zasadę niedwójnego opodatkowania, francuskie firmy działające w Nigrze płaciły podatki tylko we Francji i były zwolnione z lokalnych zobowiązań – w tym ceł, podatków od sprzedaży takich jak VAT, a nawet podatków paliwowych – co znacznie osłabiło dochody fiskalne kraju.
• Zależność monetarna: Niger był zobowiązany do używania franka CFA, waluty emitowanej i regulowanej przez francuskie Ministerstwo Finansów, co ograniczało jego kontrolę nad polityką monetarną i fiskalną.
• Umocnienie militarne: Francja utrzymywała bazy wojskowe i otrzymała „swobodne korzystanie z instalacji wojskowych”. Obejmowało to nieograniczony ruch na lądzie, w powietrzu i na wodzie; swobodny dostęp do infrastruktury transportowej i komunikacyjnej; oraz prawo do instalowania systemów sygnalizacyjnych i transmisyjnych na lądzie i morzu.¹³

Ponadto Załącznik II do umowy obronnej z 1961 roku utrwalił rolę wojska jako realizatora interesów kapitału francuskiego oraz polityki gospodarczej w krajach sygnatariuszach. W szczególności Artykuł I załącznika wyróżnił dwie kategorie surowców strategicznych: 1) węglowodory ciekłe lub gazowe; oraz 2) uran, tor, lit i beryl wraz z ich rudami i związkami. Artykuł II przewidywał, że „Republika Francuska będzie regularnie informować Republikę Wybrzeża Kości Słoniowej, Republikę Dahomeju i Republikę Nigru o polityce dotyczącej surowców strategicznych i produktów, uwzględniając ogólne potrzeby obronne, zmiany zasobów oraz sytuację na rynku światowym [podkreślenie dodane]”. Z kolei Artykuł V nakładał na strony afrykańskie obowiązek zapewnienia, by Francja była „informowana o programach i projektach eksportu poza terytorium… surowców i produktów strategicznych drugiej kategorii”. Dodatkowo wszystkie trzy państwa miały obowiązek „ułatwiania na rzecz francuskich sił zbrojnych magazynowania surowców i produktów strategicznych” oraz, gdy wymagały tego względy obronne, „ograniczania lub zakazywania ich eksportu do innych krajów”.¹⁴ Poprzez włączenie dyrektyw gospodarczych w ramy współpracy wojskowej, umowa przekształciła infrastrukturę obronną tych państw w narzędzie ochrony francuskich interesów handlowych i geopolitycznych.

Mali również dążyło do wyrażenia swojej suwerenności gospodarczej i politycznej w latach bezpośrednio po uzyskaniu niepodległości w 1960 roku. Pod rządami Modibo Keity (1960–1968) kraj realizował socjalistyczną politykę gospodarczą, w tym tworzenie przedsiębiorstw państwowych oraz wprowadzenie w 1962 roku narodowej waluty niezależnej od franka CFA, mającej na celu przełamanie francuskiej dominacji monetarnej. Te działania spotkały się z poważnymi represjami, takimi jak izolacja dyplomatyczna, ograniczenia handlowe oraz wycofanie francuskiego wsparcia technicznego i finansowego, co pogłębiło kryzys gospodarczy. Następna destabilizacja gospodarcza umożliwiła przeprowadzenie wspieranego przez Francję zamachu stanu przez porucznika Moussę Traoré w 1968 roku, co ostatecznie doprowadziło do ponownego przystąpienia Mali do strefy franka CFA w 1984 roku.

Po zakończeniu zimnej wojny Francja zmieniła swoją politykę wobec Afryki, wprowadzając „warunkowość polityczną” na szczycie w La Baule w 1990 roku. Prezydent Mitterrand ogłosił wtedy, że francuska pomoc będzie uzależniona od wdrożenia reform demokratycznych, takich jak wielopartyjne wybory.¹⁵ To zapoczątkowało falę programów dostosowań strukturalnych (SAP) Międzynarodowego Funduszu Walutowego (MFW) i Banku Światowego, narzuconych w całej Afryce już w latach 80., na przykład w Mali, gdzie środki oszczędnościowe, cięcia w sektorze publicznym i liberalizacja handlu towarzyszyły ponownemu przystąpieniu kraju do strefy franka CFA w 1984 roku. Lata 90. przyniosły drugą falę SAP na kontynencie, zwłaszcza po dewaluacji franka CFA w 1994 roku, kiedy wartość waluty została zmniejszona o połowę pod presją Francji, MFW i Banku Światowego. Choć miało to na celu zwiększenie eksportu i przywrócenie stabilności finansowej, dewaluacja wywołała gwałtowny wzrost cen, spadek realnych płac oraz liczne protesty w całym regionie. Ta druga faza łączyła liberalizację gospodarczą z narzuconymi przez darczyńców reformami zarządzania.¹⁶ Mimo że przedstawiano je jako demokratyzację, zmiany te wzmocniły neokolonialną kontrolę poprzez zadłużenie, prywatyzację i zewnętrznie zarządzaną restrukturyzację państwa.

Te zmodyfikowane narzędzia dominacji były wzmacniane przez rozszerzenie militarnej obecności USA pod pretekstem walki z terroryzmem. W 2002 roku Stany Zjednoczone zainicjowały Inicjatywę Pan-Sahel, która zapoczątkowała stałą obecność wojskową Zachodu w kilku krajach regionu, takich jak Mali, Niger, Czad i Mauretania, a następnie rozszerzyła się na Burkina Faso w ramach jej kontynuacji, Partnerstwa Trans-Saharyjskiego do Walki z Terroryzmem, powołanego w 2005 roku.

Kryzys bezpieczeństwa regionalnego, jak podkreślił minister spraw zagranicznych Mali Abdoulaye Maiga podczas Zgromadzenia Ogólnego ONZ w 2024 roku, został pogłębiony przez „nieprzemyślaną interwencję wojskową NATO w Libii w 2011 roku”¹⁷. Upadek państwa libijskiego otworzył drogę do niekontrolowanego handlu bronią oraz nasilenia działalności terrorystycznej. Bombardowanie jednego z najbardziej rozwiniętych państw afrykańskich – charakteryzującego się najwyższymi wskaźnikami rozwoju społecznego na kontynencie oraz realizującego ambitne projekty infrastrukturalne, takie jak system nawadniania Wielkiej Sztucznej Rzeki – było powszechnie uznawane za punkt zwrotny. Osłabiło to również działalność Rady Pokoju i Bezpieczeństwa Unii Afrykańskiej, która była gotowa wysłać misję do stolicy Libii, Trypolisu, gdy rozpoczęły się pierwsze naloty¹⁸.

Po bombardowaniu Libii w 2011 roku – ponownie pod pretekstem walki z terroryzmem – francuskie i amerykańskie działania wojskowe znacznie rozszerzyły się na obszarze Sahelu. Rozpoczęto nowe operacje dronów USA, misje szkoleniowe prowadzone przez AFRICOM oraz utworzono bazy wojskowe i jednostki w Gao (Mali), N’Djamenie (Czad), Niamey (Niger) i Wagadugu (Burkina Faso). W 2014 roku francuskie siły rozpoczęły operację Barkhane, wzmacniając swoją regionalną obecność i tworząc wspólną grupą zadaniową G5 Sahel, która obejmowała Burkina Faso, Czad, Mali, Mauretanię i Niger.¹⁹ Mimo to aktywność terrorystyczna znacząco wzrosła w ostatniej dekadzie. Malińscy urzędnicy wielokrotnie twierdzili, że francuskie operacje wojskowe nie tylko nie powstrzymały terroryzmu, lecz wręcz go napędzały, oskarżając Francję o selektywne atakowanie jednych grup zbrojnych, tolerowanie lub wspieranie innych oraz wykorzystywanie kryzysu bezpieczeństwa do przedłużania swojej obecności i ochrony strategicznych interesów. W sierpniu 2022 roku ówczesny minister spraw zagranicznych Mali Abdoulaye Diop otwarcie oskarżył Francję o wielokrotne naruszenia przestrzeni powietrznej, szpiegostwo oraz bezpośrednie wspieranie grup terrorystycznych – w tym dostarczanie broni drogą powietrzną i koordynację z przywódcami dżihadystów – oraz zażądał nadzwyczajnego posiedzenia Rady Bezpieczeństwa ONZ, aby powstrzymać „akty agresji przeciwko suwerenności i integralności terytorialnej Mali”.²⁰

Podczas gdy zagraniczne siły wojskowe podważały suwerenność narodową pod pretekstem walki z terroryzmem, korporacje transnarodowe nadal eksploatowały bogactwa Sahelu na wysoce nierównych warunkach. Kraje te wciąż w dużej mierze polegają na eksporcie surowców – takich jak uran z Nigru czy złoto z Mali – na niesprawiedliwych zasadach. Na przykład w 2010 roku Niger otrzymał jedynie 13% całkowitej wartości eksportu generowanej przez dwie dominujące francuskie firmy wydobywające uran w kraju.²¹ Pomimo że Mali od lat 90. stało się jednym z największych producentów złota w Afryce, korzyści gospodarcze dla kraju pozostają minimalne. Zwolnienia podatkowe, nierówne struktury tantiem i inne polityki pozwoliły firmom takim jak Randgold Resources (które w 2018 roku połączyło się z Barrick Gold Corporation) oraz AngloGold Ashanti na czerpanie ogromnych zysków przy minimalnych reinwestycjach.

Ta zależność gospodarcza pogłębiła długotrwały niedorozwój, czyniąc państwa podatnymi na zewnętrzne naciski oraz ograniczając ich zdolność do dywersyfikacji gospodarek i negocjowania korzystnych warunków handlowych. Brak zrównoważonego rozwoju przyczynił się do licznych kryzysów politycznych, społecznych i bezpieczeństwa. Od lat 90. zamachy stanu oraz zmiany reżimów stały się częste, gdy elity walczą o władzę w słabych instytucjonalnie środowiskach. Korupcja, niedostateczne usługi publiczne oraz wykluczenie marginalizowanych grup dodatkowo osłabiły legitymizację państwa i pogłębiły społeczne zaufanie.

Interwencja wojskowa dla suwerenności narodowej

Masowe mobilizacje

Powszechna frustracja wobec instytucji państwowych osłabionych przez dekady neoliberalnej restrukturyzacji i zagranicznych ingerencji wybuchła w masowych protestach w Mali, Burkina Faso i Nigrze w latach 2017–2022, które ostatecznie doprowadziły do serii ludowych zamachów stanu w tych trzech krajach.

Protesty przeciwko frankowi CFA, które rozpoczęły się we wrześniu 2017 roku w Senegalu, szybko rozprzestrzeniły się na cały Sahel. Waluta ta, emitowana przez francuskie Ministerstwo Finansów, była powszechnie postrzegana jako symbol neokolonialnej kontroli i narzędzie utrzymania gospodarczej dominacji. W Mali w kwietniu 2019 roku wybuchły masowe protesty po fali przemocy międzyplemiennej, w tym masakrze około 160 mieszkańców wsi Fulani dokonanej przez członków społeczności Dogon. Sytuacja uległa dalszemu zaostrzeniu w styczniu 2021 roku, gdy francuski nalot na wesele we wsi Bounti zabił co najmniej dziewiętnaście osób cywilnych. Choć francuskie wojsko twierdziło, że celem byli bojownicy dżihadu, śledztwo ONZ wykazało, że nalot głównie dotknął ludność cywilną, naruszając prawo międzynarodowe. Te wydarzenia wywołały masowe demonstracje domagające się ustąpienia prezydenta Ibrahima Boubacara Keity oraz wycofania francuskich i międzynarodowych wojsk, co ostatecznie doprowadziło do obalenia Keity i powstania rządu wojskowego w sierpniu 2020 roku.

Podobnie Burkina Faso doświadczyło masowych protestów przeciwko nieskutecznej polityce bezpieczeństwa prezydenta Rocha Kaboré, które rozpoczęły się w 2018 roku. Przełomowym momentem był listopad 2021 roku, kiedy protestujący w Kaya i innych miejscach zablokowali francuskie konwoje wojskowe, podejrzewając je o współpracę z grupami terrorystycznymi. Te utrzymujące się niepokoje doprowadziły do buntu wojskowego w styczniu 2022 roku, który wyniósł kapitana Ibrahima Traoré do władzy.

Równocześnie w Nigrze wybuchły protesty po śmiertelnym ataku bojowników Państwa Islamskiego na bazę wojskową w grudniu 2019 roku, w którym zginęło co najmniej 71 nigerskich żołnierzy. Wydarzenie to wywołało powszechne oburzenie wobec nieudolności państwa. Napięcia ponownie narosły w listopadzie 2021 roku w mieście Tera, gdzie demonstranci starli się z francuskim konwojem wojskowym. Konwój ten wcześniej został zatrzymany na ponad tydzień przez protestujących w Burkina Faso. Podczas incydentu konwój otworzył ogień, zabijając co najmniej dwóch cywilów i raniąc kilku innych, co jeszcze bardziej zaostrzyło społeczne niezadowolenie.²⁴

Ludowe zamachy stanu

Afryka była często określana mianem kontynentu dotkniętego „epidemią zamachów stanu”. W latach 1950–2022 większość światowych prób zamachów stanu – 214 z 486 – miała miejsce w Afryce, z czego połowa zakończyła się powodzeniem. Dominująca narracja na temat niedawnych zamachów stanu w Sahelu przedstawia je jako kolejny etap politycznej niestabilności na kontynencie, wpisujący się w schemat „autokratycznych przedsiębiorców politycznych w regionie zamachów stanu walczących o władzę”. Jednak w przeciwieństwie do wcześniejszych zdarzeń tego typu, obecne zamachy wydają się być przejawem wyraźnego patriotyzmu, który przewodniczący Organizacji Ludów Afryki Zachodniej, Philippe Toyo Noudjnounne, określa jako „wojskową interwencję na rzecz suwerenności”.

Rządy wojskowe wyróżniają się na tle wcześniejszych w regionie przynajmniej trzema istotnymi cechami: po pierwsze, różnią się klasowym pochodzeniem i ideologiczną orientacją przywódców zamachów; po drugie, cechuje je aktywny udział organizacji ludowych; po trzecie, rozwijają one wewnętrzne, panafrykańskie programy narodowe o charakterze antyimperialistycznym.

Pochodzenie klasowe i orientacja ideologiczna przywódców zamachów. Wielu kluczowych przywódców zamachów stanu różni się znacząco od oficerów, którzy przeprowadzali je w regionie w przeszłości. Zamachy z lat 60. i 80. były przeważnie wspierane przez Zachód i wymierzone przeciwko przywódcom ruchów wyzwolenia narodowego, aby powstrzymać rozprzestrzenianie się antyimperialistycznych lub lewicowych rządów. W tych przypadkach przetrwanie rządów wojskowych zależało mniej od ideologii, a bardziej od utrzymania poparcia elit cywilnych oraz zagranicznych patronów.²⁹ Obecne zamachy nie wpisują się w ten wzorzec. Jak podkreśla Vijay Prashad, dyrektor Tricontinental: Institute for Social Research:

Ludzie tacy jak kapitan Ibrahim Traoré z Burkina Faso (ur. 1988), wychowany na wiejskiej prowincji Mouhoun i studiujący geologię w Ouagadougou, oraz pułkownik Assimi Goïta z Mali (ur. 1983), pochodzący z targowego miasteczka i wojskowej twierdzy Kati, reprezentują szerokie warstwy społeczne. Odrzuceni i pozbawieni realnej platformy politycznej, duże części społeczeństwa poparły patriotyczne intencje tych młodych żołnierzy, którzy sami zostali zmobilizowani przez masowe ruchy – takie jak związki zawodowe i organizacje chłopskie – w swoich krajach. Dlatego zamach stanu w Nigrze jest wspierany na licznych wiecach, od stolicy Niamey po małe, odległe miejscowości przy granicy z Libią. Ci młodzi przywódcy nie obejmują władzy z gotowym programem, lecz wykazują pewien szacunek dla postaci takich jak Thomas Sankara: kapitan Ibrahim Traoré z Burkina Faso nosi czerwony beret na wzór Sankary, mówi z lewicową szczerością, a nawet naśladuje jego sposób wypowiedzi.³⁰

2) Aktywny udział organizacji ludowych. Organizacje ludowe odgrywają kluczową rolę w kształtowaniu programu narodowego i aktywnie uczestniczą w jego tworzeniu. W lipcu 2023 roku, podczas zamachu stanu w Nigrze, masowe organizacje ze wszystkich sektorów otoczyły francuskie bazy wojskowe i ambasadę – nie tylko by świętować obalenie upadającego reżimu i poprzeć zamach, ale także aby wyrazić długotrwałe żądania usunięcia francuskich sił neokolonialnych. Już przed zamachem ruchy społeczne rozpoczęły budowę masowego frontu przeciwko imperializmowi, co można prześledzić do organizowania się ludowego w 2022 roku, opartego na dziesięcioleciach działalności politycznej i edukacyjnej. Gdy wojskowy rząd Nigru zerwał relacje z Francją, dał społeczeństwu sygnał, że ich interesy są realizowane. Od tego czasu przywódcy oddolni wzywają AES do dotrzymania obietnic antyimperialistycznych oraz podkreślają konieczność wprowadzenia mechanizmów instytucjonalnych, które zapewnią zarówno odpowiedzialność, jak i udział społeczny. Effred Mouloul Al-Hassan, sekretarz generalny Nigeryjskiego Związku Szkolnego, wyraził tę dynamikę warunkowego poparcia podczas konferencji w Niamey w listopadzie 2024 roku: „Wspieramy was, dopóki działacie na rzecz ludu. Jeśli nie, będziemy z wami walczyć, tak jak walczyliśmy z kolonialistami”.³¹

3) Rozwój endogenicznych, panafrykańskich i antyimperialistycznych programów narodowych. Nowe rządy przełomowe wprowadziły programy narodowe o wyraźnym antyimperialistycznym charakterze, bazujące na endogenicznych modelach rozwoju oraz społeczno-intelektualnym dziedzictwie regionu. Narodowa Strategia Rozwoju i Zrównoważonego Rozwoju Mali (SNEDD 2024–2033) przedstawia średnioterminowy plan odnowy narodowej, oparty na historycznym zerwaniu z narzuconymi z zewnątrz modelami zarządzania i rozwoju. SNEDD 2024–2033 opiera się na Mali Kura petaasira ka ben san 2063 ma (Nowe Mali: Wizja na 2063 rok), foresightowym raporcie rządowym ukazującym szeroką wizję przyszłości kraju.³² Razem te dokumenty dążą do ponownego zakorzenienia odbudowy narodowej w przedkolonialnej myśli politycznej oraz tradycjach etycznych Mali.

W ramach redefinicji tożsamości narodowej i priorytetów instytucjonalnych, SNEDD 2024–2033 ściśle wiąże odbudowę Mali po zamachu stanu z trzema filarami dziedzictwa cywilizacyjnego kraju. Po pierwsze, Karta Manden – konstytucja Imperium Mali z 1236 roku, uznawana za jedną z najstarszych deklaracji praw człowieka – promująca wartości takie jak solidarność społeczna, ochrona grup wrażliwych oraz partycypacyjne zarządzanie oparte na decyzjach podejmowanych na zgromadzeniach. Po drugie, kodeksy prawne Imperium Massina (1818–1862), utworzonego w delcie Nigru w środkowym Mali, które łączyły prawo islamskie z lokalną administracją, instytucjonalizując sprawiedliwość, zarządzanie środowiskiem oraz kontrolę władzy wykonawczej. Po trzecie, tradycje manuskryptów z Timbuktu, obejmujące prawo, naukę, etykę i administrację publiczną, świadczące o wielowiekowej rodzimej intelektualnej produkcji i debacie na temat sprawiedliwego rządzenia, moralnych obowiązków przywódców oraz dążenia do wiedzy służącej dobru wspólnemu.

Te tradycje razem tworzą fundament nowej antyimperialistycznej wizji tożsamości i sposobu rządzenia Mali, opartej na sprawiedliwości społecznej, zbiorowym zarządzaniu oraz godności cywilizacyjnej.³³ Wizja Mali 2063 nawołuje do kształtowania „nowego malijskiego człowieka (Maliden kura)… odpowiedzialnego, patriotycznego obywatela, który szanuje wartości, jest pracowity, sumienny i otwarty – działający na rzecz suwerenności oraz dobrobytu wszystkich”.³⁴

Ta narodowa strategia potwierdza odbudowę Mali jako projektu zarówno narodowego, jak i cywilizacyjnego, opierając się na „silnym, stabilnym i gospodarczo suwerennym państwie”, które „musi zapewnić swoją suwerenność w kluczowych sektorach strategicznych”.³⁵ Zakorzeniona w partycypacji społecznej i oporze wobec neokolonialnych wpływów, proponuje kompleksową transformację skoncentrowaną na „nowym endogenicznym modelu rozwoju (Mali Kura Taasira)” w dziedzinach takich jak zarządzanie, edukacja, wymiar sprawiedliwości i suwerenność gospodarcza.³⁶ Ta zasadnicza wizja stawia integralność kulturową i suwerenność w centrum rozwoju narodowego, wyraźnie odchodząc od neokolonialnych, narzucanych przez donatorów ram przeszłości.

Program jest realizowany etapami poprzez kilka kluczowych inicjatyw. Główne projekty infrastrukturalne obejmują modernizację dwupasmowej drogi Bamako-Koulouba-Kati oraz strategicznej Drogi Trans-Saharyjskiej na odcinku Bourem-Kidal, a także budowę elektrowni słonecznej Sanankoroba o mocy 200 MW, zatwierdzonej w 2024 roku.³⁷ W sektorze wydobywczym, który rząd określa jako strategiczną „dźwignię wzrostu i rozwoju gospodarczego”, wprowadzono istotne reformy za sprawą Kodeksu Górniczego z 2023 roku, wydano duże koncesje na złoto, m.in. licencję Korali-Sud w regionie Kayes, oraz przejęto przez Mali 80% udziałów w kopalni złota Yatela, wcześniej należących do zagranicznych firm.³⁸ Nowy Kodeks Górniczy zrewidował zasady współpracy ze wszystkimi międzynarodowymi korporacjami, nakazując zwiększenie udziału państwa do 30% w przedsięwzięciach górniczych, znosząc zwolnienia podatkowe oraz tworząc podstawy do dochodzenia przez państwo zaległych podatków i dywidend. Te działania mają na celu odzyskanie miliardów franków CFA utraconych wskutek niekorzystnych umów – ostatni audyt wykazał stratę dochodów państwa na poziomie 300–600 miliardów franków CFA – i świadczą o zdecydowanym podejściu wobec historycznych eksploatatorów bogactw Mali.³⁹ Rząd posunął się też do przodu z planami budowy rafinerii złota wspieranej przez Rosję oraz rozwoju wydobycia litu z pomocą Chin w ramach projektu Goulamina, co pozwoli Mali awansować w łańcuchu wartości, zamiast pozostawać jedynie dostawcą surowych surowców.⁴⁰

Powstanie i rozwój AES

Kraje AES wciąż mierzą się z poważnymi wyzwaniami gospodarczymi. W 2023 roku PKB per capita Nigru wynosił zaledwie 560 dolarów – jeden z najniższych na świecie – przy wskaźniku ubóstwa sięgającym 47,8% oraz średniej długości życia wynoszącej 61 lat. Mali i Burkina Faso odnotowują podobne wskaźniki, co świadczy o powszechnym ubóstwie i ograniczonym dostępie do podstawowych usług. Problemy bezpieczeństwa nasiliły się w obliczu tych trudności gospodarczych. W ciągu ostatnich piętnastu lat Sahel doświadczył gwałtownego wzrostu aktywności terrorystycznej – liczba ofiar śmiertelnych wzrosła o 2860%, a liczba incydentów o 1266%. W samym 2023 roku w atakach terrorystycznych w regionie zginęło niemal 4000 osób, co stanowi 47% światowych ofiar terroryzmu i 26% wszystkich odnotowanych incydentów. Większość tych zdarzeń miała miejsce w Burkina Faso, Mali i Nigrze. Trwająca przemoc, wraz z degradacją środowiska, doprowadziła do wysiedlenia milionów ludzi w regionie, zwiększając liczbę osób wewnętrznie przesiedlonych oraz uchodźców. Te wyzwania związane z demografią i bezpieczeństwem wpływają na strategiczne priorytety oraz decyzje polityczne AES.

W tym kontekście i w obliczu narastających nastrojów antyfrancuskich zaczęło kształtować się AES. Do lutego 2022 roku Mali wydaliło francuskie siły dyplomatyczne i wojskowe oraz wycofało się z regionalnych partnerstw bezpieczeństwa, takich jak G5 Sahel, krytykując ich niezdolność do sprostania wyzwaniom bezpieczeństwa regionu. Do lipca Mali pogłębiło współpracę wojskową z Rosją, zawierając nowe porozumienia dotyczące szkoleń i wspólnych działań operacyjnych. We wrześniu Burkina Faso przeżyło drugi zamach stanu w ciągu roku, który wyniósł do władzy nowe kierownictwo, powtarzające antyzachodnie stanowisko Mali oraz poszukujące alternatywnych partnerstw bezpieczeństwa. W Mali napięcia z Francją nasiliły się jeszcze bardziej, co doprowadziło do zawieszenia francuskich programów pomocowych w listopadzie 2022 roku.

Rok 2023 oznaczał formalne ustanowienie AES jako bloku regionalnego. W styczniu Burkina Faso zażądała wycofania francuskich wojsk, kończąc tym samym porozumienia wojskowe i zamykając francuskie bazy na swoim terytorium. Do lipca Niger dołączył do Mali i Burkina Faso, odrzucając zachodnie wpływy polityczne i militarne po przeprowadzonych zamachach stanu. W sierpniu AES ogłosiło pakt obrony zbiorowej – który został sformalizowany we wrześniu w Karcie Liptako-Gourma – deklarując, że atak na jednego członka będzie traktowany jako atak na wszystkich. Sojusz rozszerzył także swoje międzynarodowe partnerstwa podczas Szczytu Rosja-Afryka w Sankt Petersburgu, gdzie państwa członkowskie zawarły nowe porozumienia wojskowe i gospodarcze z Rosją. Do września kraje AES wydaliły amerykańskich i europejskich dyplomatów oskarżanych o ingerencję oraz rozpoczęły oficjalne negocjacje z Chinami w celu zbadania możliwości inwestycji infrastrukturalnych i współdzielenia zasobów.

W 2024 roku AES podjęło szereg kluczowych inicjatyw strategicznych, aby wzmocnić swoją obecność regionalną i umocnić suwerenność. W lipcu odbyło się pierwsze szczytowe spotkanie przywódców państw AES, podczas którego formalnie ogłoszono wystąpienie z ECOWAS. W kolejnych miesiącach sojusz zorganizował pierwsze wspólne ćwiczenia wojskowe, koncentrujące się na skoordynowanych operacjach antyterrorystycznych oraz ochronie granic. Do marca, po likwidacji jednej z największych amerykańskich baz dronów w Nigrze, AES rozszerzyło swoje porozumienia w zakresie bezpieczeństwa z Rosją, kładąc nacisk na pozyskiwanie uzbrojenia oraz wymianę informacji wywiadowczych.⁴⁴

W kwietniu 2024 roku przywódcy AES wzięli udział w Panafrykańskim Forum Bezpieczeństwa, opowiadając się za większą autonomią regionalną oraz afrykańskimi rozwiązaniami wyzwań bezpieczeństwa. Do czerwca sojusz ponownie potwierdził swoje zaangażowanie w ochronę suwerenności zasobów, podkreślając strategiczne znaczenie uranu w Nigrze, złota w Mali oraz zasobów rolniczych w Burkina Faso. W lipcu AES odrzuciło wezwania ONZ i mocarstw zachodnich do przyspieszonego przejścia do liberalnej, demokratycznej władzy cywilnej, stawiając stabilność ponad narzuconymi z zewnątrz terminami. Sojusz wydał także oświadczenie potępiające trwające sankcje zachodnie wobec państw członkowskich, określając je jako imperialistyczne narzędzia mające na celu podważenie suwerenności regionalnej. 6 lipca 2024 roku członkowie AES podpisali traktat oficjalnie ustanawiający Konfederację Państw Sahelu, wzmacniając sojusz powstały na bazie Karty Liptako-Gourma z 2023 roku. Traktat definiuje wspólne priorytety w zakresie bezpieczeństwa i obrony, walki z terroryzmem oraz promowania współpracy gospodarczej, handlowej i kulturalnej między trzema krajami.⁴⁵

Te wydarzenia podkreślają zaangażowanie AES w umacnianie autonomii regionalnej oraz promowanie zintegrowanego podejścia do skomplikowanych wyzwań Sahelu. Po wydaleniu Francji i osłabieniu jej wpływów, region zintensyfikował swoje relacje z Chinami i Rosją. Ta zmiana wywołała obawy w Waszyngtonie i na Zachodzie dotyczące erozji ich wpływów w regionie, przekształcając Sahel w arenę międzynarodowego konfliktu.

Wyzwania gospodarcze przed nami

AES stoi przed zasadniczymi wyzwaniami, ponieważ ich gospodarki nadal opierają się na surowcach wydobywczych, co odzwierciedla utrzymujące się neokolonialne wzorce nierównych relacji handlowych oraz ograniczone możliwości tworzenia wartości dodanej.

Kraj	Główny towar eksportowy (2023)	Udział w eksporcie (%)	Całkowity eksport (mld USD)	Główny kierunek eksportu
Burkina Faso	Złoto	81,8%	3,65	Szwajcaria (67%)
Mali	Złoto	94,1%	5,02	ZEA (72%)
Niger	Złoto, nasiona oleiste, uran	~68,5% łącznie	0,8	ZEA (25%), Chiny (20%)

Opracowano na podstawie Harvard’s Atlas of Economic Complexity, bazując na danych UN Comtrade.⁴⁶

Gdy kraje AES wykorzystują swoje bogactwo mineralne do przekształcania gospodarek, działają w kontekście zależności, dywersyfikacji i tworzenia wartości dodanej. Choć kierunki handlu zmieniły się od czasów dominacji Francji, obecnie Szwajcaria (centrum rafinacji złota) oraz Zjednoczone Emiraty Arabskie (rosnące regionalne centrum handlu i rafinacji) dominują w eksporcie AES. Szwajcaria pełni przede wszystkim rolę hubu tranzytowego, reeksportując rafinowane złoto z minimalnym lokalnym przetworzeniem dla państw afrykańskich, podczas gdy ZEA angażuje się w pewien stopień rafinacji, co odzwierciedla niewielkie, lecz istotne postępy w dywersyfikacji. Mimo to łańcuch wartości wciąż w dużej mierze pozostaje poza kontrolą afrykańską, utrzymując zależność od surowców. Gospodarki AES pozostają więc wrażliwe na światowe wahania cen surowców. Na przykład spadek cen złota lub zakłócenia na rynkach finansowych ZEA mogłyby poważnie uderzyć w dochody walutowe Mali i Burkina Faso. Z kolei zależność Nigru od uranu pozostaje politycznie delikatna. Jako główny dostawca dla europejskiego sektora energii jądrowej, zwłaszcza Francji, polityczne zmiany po zamachu stanu i napięcia z mocarstwami zachodnimi wzbudziły obawy o bezpieczeństwo dostaw. Te napięcia nasiliły sankcje i zawieszenia pomocy, czyniąc z uranu zarówno kluczowy czynnik stabilizujący gospodarkę, jak i ważną kartę przetargową w geopolityce.

Choć kraje AES wyraźnie dążą do suwerennego rozwoju gospodarczego, nadal borykają się z głębokimi słabościami strukturalnymi – od kontroli nad zasobami naturalnymi po dominację waluty CFA. Prawdziwa niezależność wymaga nie tylko dywersyfikacji kierunków i asortymentu eksportu, lecz przede wszystkim fundamentalnej transformacji struktur produkcyjnych: rozwoju krajowych zdolności rafinacyjnych, pełnej kontroli nad polityką monetarną, wzmocnienia handlu regionalnego oraz industrializacji wykraczającej poza zależność od surowców.

Stanowczo dążąc do suwerenności

Kiedy większość przywódców Afryki zaczęła zjeżdżać na Szczyt Rosja-Afryka w 2023 roku, międzynarodowe media bacznie śledziły to wydarzenie. W momencie, gdy prezydent Burkina Faso Ibrahim Traoré oraz prezydent Mali Assimi Goïta pojawili się na miejscu, wybuchła medialna gorączka wokół tych „zbuntowanych” liderów, którzy prezentowali coraz bardziej asertywne podejście, odzwierciedlające głębszą geopolityczną zmianę w kluczowych obszarach Globalnego Południa.

Podczas dwustronnego spotkania z prezydentem Rosji Władimirem Putinem, Traoré skupił się przede wszystkim na porozumieniach dotyczących bezpieczeństwa narodowego i rozwoju. Jednocześnie celowo odniósł się do „wydarzeń w Nigrze”, gdzie generał Abdourahamane Tchiani przeprowadzał wtedy zamach stanu. Ten gest wskazywał na zbieżność stanowisk wobec politycznego zerwania z Nigerem oraz wzmacniał narrację o wspólnej walce przeciwko niesprawiedliwemu porządkowi międzynarodowemu, który – zdaniem przywódców AES – wymaga gruntownej przemiany.⁴⁸ Strategie dyplomatyczne Traoré i Goïty odzwierciedlały świadome odejście od neokolonialnych powiązań na rzecz suwerennych partnerstw rozwojowych, co wpisuje się w rosnącą tendencję wśród wielu państw Globalnego Południa do przyjmowania postawy określanej jako „stanowcze dążenie do suwerenności” w obecnej architekturze hiperimperializmu.⁴⁹

Te zaangażowania dyplomatyczne – w tym strategiczne sojusze i wspólne inicjatywy gospodarcze lub bezpieczeństwa – nie są jedynie oportunistycznymi układami, lecz wyrazem głębszych aspiracji do strukturalnego przekształcenia pozycji. AES nie polega tylko na równoważeniu zagrożeń w tradycyjnym ujęciu studiów bezpieczeństwa (czyli aliansie z jedną potęgą przeciwko innej), ani nie dąży wyłącznie do znalezienia nowych protektorów. Jego postawę można raczej określić jako „ofensywę suwerenności” – sytuację, w której państwa, stawiając czoła ograniczeniom porządku hiperimperialistycznego, wdrażają polityki i strategie instytucjonalne mające na celu zerwanie z zależnością oraz rekonfigurację swojej pozycji w systemie globalnym.

Podczas Międzynarodowej Konferencji w Geście Solidarności z Ludami Sahelu, która odbyła się w listopadzie 2024 roku w Niamey, brygadier general Abdou Assoumane Harouna – lider Narodowej Rady Ochrony Ojczyzny (CNSP) Nigru oraz gubernator Niamey – oświadczył: „Stawimy czoła potędze imperializmu… Żadna siła militarna na świecie nie zatrzyma dążenia do niepodległości i odrzucenia dawnego porządku świata”.⁵⁰ To stanowisko wyraża szerszą aspirację nie tylko w Sahelu, lecz w całym Globalnym Południu, by zerwać z kajdanami imperializmu i wyznaczać niezależne drogi rozwoju, wspierać regionalną współpracę oraz budować klarowność ideologiczną.⁵¹

Repozycjonowanie suwerenności AES nie jest przypadkowe ani ideologicznie impulsywne; wywodzi się z głęboko zakorzenionych tradycji walk wyzwoleńczych i odrzucenia zależności, o które od dawna apelowały ruchy oddolne. Głośne wezwania z dołu wyraźnie ukształtowały sposób, w jaki przywódcy AES zdefiniowali swoje wojskowe przejęcia jako formy „korektywnej suwerenności”.

Podczas gdy niektórzy analitycy sprowadzają te zmiany do „przyłączania się” do Rosji lub oportunistycznego militarystycznego populizmu, takie podejście pomija głęboką, strukturalną dynamikę odłączania się od narzuconego systemu podporządkowania. Jak podkreślił prezydent Goïta podczas dwustronnych negocjacji z prezydentem Putinem na szczycie Rosja-Afryka w 2023 roku:

Wiele afrykańskich państw, zwłaszcza Mali, doświadcza bezprecedensowej presji ze strony kilku krajów, które grożą sankcjami za nasze partnerstwo z Rosją – za nasz suwerenny wybór [podkreślenie dodane]. Jesteśmy zszokowani tą neokolonialną praktyką, która musi zostać powstrzymana poprzez zorganizowany międzynarodowy wysiłek.⁵²

Ten „suwerenny wybór” wynika z wspólnych interesów oraz długotrwałych procesów historycznych, które nadal trwają. Prezydent Burkina Faso, Traoré, podczas swojego przemówienia na szczycie podkreślił, że Rosja jest jak rodzina dla ludów afrykańskich ze względu na wspólną historię. „Rosja poniosła ogromne ofiary, wyzwalając świat z nazizmu podczas II wojny światowej. Nasz afrykański naród, nasi dziadkowie, także zostali przymusowo wywiezieni, by pomóc Europie w zwalczeniu nazizmu” – zaznaczył. „Dzielimy tę samą historię jako zapomniane narody świata”.⁵³

Postawa AES pozostaje kluczowa. Gdy prezydent Ibrahim Traoré mówi, że „niewolnik, który nie potrafi przyjąć własnego buntu, nie zasługuje na litość”, a minister spraw zagranicznych Mali Abdoulaye Diop podkreśla, że „los naszych krajów nie będzie rozstrzygany w Brukseli, Paryżu, Waszyngtonie czy Londynie, lecz w Bamako, Ouagadougou, Niamey”, nie są to jedynie retoryczne frazesy.⁵⁴ Te słowa stanowią silne polityczne deklaracje, które oddają ducha ludowej walki o suwerenność, zarówno zbrojnej, jak i instytucjonalnej – zerwania z zdemobilizowanymi, kompradorskimi liberalnymi reżimami ostatnich dekad. Stało się to oczywiste, gdy seria prób ataków i interwencji przeciwko Traoré spotkała się z licznymi wiecami, protestami i demonstracjami wsparcia 30 kwietnia 2025 roku w wielu krajach na całym kontynencie i świecie, od Burkina Faso, Wybrzeża Kości Słoniowej i Kenii, po Stany Zjednoczone, Wielką Brytanię i Francję.⁵⁵

Nie należy jednak idealizować AES. Te rządy borykają się z poważnymi wewnętrznymi sprzecznościami i muszą radzić sobie z zagrożeniami wynikającymi ze starych i nowych zależności. Przemiany w geopolitycznym układzie sił mogą szybko wpłynąć na zdolność AES do efektywnego wykorzystywania swoich nowych sojuszy. Jak zauważa Vijay Prashad w kontekście wydarzeń w Syrii oraz ich konsekwencji dla Sahelu:

Zmiana rządu w Syrii nie tylko osłabiła Iran w krótkim okresie, lecz także osłabiła Rosję, co jest długoterminowym celem strategicznym Stanów Zjednoczonych. Rosja wcześniej wykorzystywała syryjskie lotniska do tankowania swoich samolotów zaopatrzeniowych podczas lotów do różnych krajów afrykańskich. Obecnie korzystanie z tych baz przez Rosję jest niemożliwe, a miejsce, gdzie rosyjskie samoloty wojskowe będą mogły tankować podczas podróży do regionu, zwłaszcza do krajów Sahelu, pozostaje niejasne. To stwarza dla Stanów Zjednoczonych okazję, by zachęcić państwa sąsiadujące z Sahelem, takie jak Nigeria i Benin, do rozpoczęcia działań przeciwko rządom Burkina Faso, Mali i Nigru. Sytuacja ta wymaga uważnego monitorowania.⁵⁶

Pomimo dotychczasowych osiągnięć symbolicznych i strategicznych, sukces sojuszu zależy od zdolności do budowania trwałych instytucji, wspierania integracji gospodarczej oraz dostosowania celów wewnętrznych do stabilności regionalnej. Nowe inicjatywy – takie jak regionalna koordynacja zarządzania zasobami; propozycje wspólnej waluty Sahelu; paszport AES umożliwiający swobodny przepływ między państwami; integracja sieci; wspólne siły wojskowe; oraz wezwania do współpracy Południe-Południe – stanowią pierwsze kroki ku nowemu paradygmatowi rozwoju opartego na suwerenności, samowystarczalności i partycypacji społecznej. Powstający paradygmat w Sahelu pozostaje delikatny, lecz wyraża zdecydowane odrzucenie imperialnego modelu rozkazującego oraz polityczną wizję zbieżną z emancypacyjnymi aspiracjami Globalnego Południa.

Przypisy

1. Liptako-Gourma Authority, Charter of Liptako-Gourma Establishing the Alliance of Sahel States, wrzesień 2023, https://maliembassy.us/wp-content/uploads/2023/09/LIPTAKO-GOURMA-Engl___-2.pdf, 2.
2. Liptako-Gourma Authority, Charter of Liptako-Gourma, 3.
3. Republika Burkina Faso, Republika Mali i Republika Nigru, „Communiqué conjoint du Burkina Faso, de la République du Mali et de la République du Niger: Les trois pays décident de leur retrait sans délai de la CEDEAO” [Wspólne oświadczenie Burkina Faso, Republiki Mali i Republiki Nigru: Trzy kraje decydują o natychmiastowym wystąpieniu z ECOWAS], 28 stycznia 2024, opublikowane w Le Sahel. Dostęp 14 lipca, https://www.lesahel.org/communique-conjoint-du-burkina-faso-de-la-republique-du-mali-et-de-la-republique-du-niger-les-trois-pays-decident-de-leur-retrait-sans-delai-de-l-a-cedeao/, nasze tłumaczenie.
4. R. I. Onwuka, „The ECOWAS Treaty: Inching Towards Implementation”, The World Today 36, nr 2 (1980): 52, http://www.jstor.org/stable/40395168.
5. Onwuka, „The ECOWAS Treaty”, 52.
6. „France Must Go from Africa Is the Slogan of the Hour: The Forty-Ninth Newsletter (2024)”, Tricontinental: Institute for Social Research, dostęp 7 lipca 2025, https://thetricontinental.org/newsletterissue/sahel-sovereignty/; Vijay Prashad, „The Sahel Stands Up and the World Must Pay Attention”, People’s Dispatch, dostęp 7 lipca 2025, https://peoplesdispatch.org/2024/07/08/the-sahel-stands-up-and-the-world-must-pay-attention/.
7. „A Splinter in the Sahel: Can the Divorce with ECOWAS Be Averted?”, Crisis Group, 5 grudnia 2024, https://www.crisisgroup.org/africa/sahel/burkina-faso-mali-niger/splinter-sahel-can-divorce-ecowas-be-averted; Beverly Ochieng, „Will the Sahel Military Alliance Further Fragment ECOWAS?”, Center for Strategic & International Studies, 15 lutego 2024, https://www.csis.org/analysis/will-sahel-military-alliance-further-fragment-ecowas; Matthew Edds-Reitman and Rachel Yeboah Boakye, „Sahel Coup Regime’s Split from ECOWAS Risks Instability in Coastal West Africa”, United States Institute of Peace, dostęp 25 grudnia 2024, https://www.usip.org/publications/2024/10/sahel-coup-regimes-split-ecowas-risks-instability-coastal-west-africa.
8. Bank Światowy, „Population, Total – Burkina Faso, Mali, Niger”, World Development Indicators, dostęp 12 czerwca 2025, https://data.worldbank.org/indicator/SP.POP.TOTL?locations=BF-ML-NE.
9. Sarah Jean Zimmerman, Living Beyond Boundaries: West African Servicemen in French Colonial Conflicts, 1908–1962 (UC Berkeley, 2011), https://escholarship.org/uc/item/4x19q2xb.
10. Mannane Sani Adamou, z Rewolucyjnej Organizacji na rzecz Nowej Demokracji (ORDN) – Tarmouwa, niepublikowany wywiad przeprowadzony przez Mikaelę Nhondo Erskog, 9 września 2024.
11. Rahmane Idrissa, „Hot Water”, London Review of Books Blog, 9 kwietnia 2021, https://www.lrb.co.uk/blog/2021/april/hot-water; Klaas Van Walraven, „Decolonisation by Referendum: The Anomaly of Niger and the Fall of Sawaba, 1958–1959”, The Journal of African History 50, nr 2 (2009): 269–292, https://doi.org/10.1017/S0021853709990053.
12. „Accord de coopération en matière de défense entre la République française et la République du Niger” [Porozumienie o współpracy obronnej między Republiką Francuską a Republiką Nigru], podpisane w Paryżu, 24 kwietnia 1961, odtworzone w „Accords de coopération signés par la France avec la Côte d’Ivoire, le Dahomey et le Niger” [Porozumienia o współpracy podpisane przez Francję z Wybrzeżem Kości Słoniowej, Dahomejem i Nigrem], Journal Officiel de la République Française nr 69, 23 marca 1963, https://afriquexxi.info/IMG/pdf/accord_france_niger_1961_0__pdf.
13. Pięć wymienionych obszarów zostało przedstawionych w niepublikowanym wywiadzie z Mannane Sani Adamou z Rewolucyjnej Organizacji na rzecz Nowej Demokracji (ORDN) – Tarmouwa, przeprowadzonym przez Mikaelę Nhondo Erskog, 9 września 2024.
14. „Accord de coopération”, 4, nasze tłumaczenie.
15. Gordon Cumming, „French Aid to Africa: Towards a New Consensus?”, Modern & Contemporary France 4, nr 4 (1 stycznia 1996): 453–62, https://doi.org/10.1080/09639489608456334; Bocar Diagana et al., „Effects of the CFA Franc Devaluation on Urban Food Consumption in West Africa: Overview and Cross-Country Comparisons”, Food Policy 24, nr 5 (1 października 1999): 465–78, https://doi.org/10.1016/S0306-9192(99)00060-3.
16. MFW, „Background Information from the Study Guide to The Fabric of Reform – An IMF Video”, dostęp 12 czerwca 2025, https://www.imf.org/external/pubs/ft/fabric/background.htm.
17. Abdoulaye Maïga, „Przemówienie na ogólnej debacie 79. sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ”, 28 września 2024, Nowy Jork, https://gadebate.un.org/sites/default/files/gastatements/79/ml_fr.pdf, nasze tłumaczenie.
18. Tricontinental: Institute for Social Research, Defending Our Sovereignty: US Military Bases in Africa and the Future of African Unity, dossier nr 42, 5 czerwca 2021, https://thetricontinental.org/pan-africa/dossier-42-militarisation-africa/; Malak Altaeb, „What’s Next for Libya’s Great Man-Made River Project?”, Middle East Institute, 10 sierpnia 2022, https://www.mei.edu/publications/whats-next-libyas-great-man-made-river-project.
19. Tricontinental: Institute for Social Research, Defending Our Sovereignty.
20. „Letter from Republic of Mali to UN on French Aggression and Support for Terrorism in Region”, Black Agenda Report, 24 sierpnia 2022, http://www.blackagendareport.com/letter-republic-mail-un-french-aggression-and-support-terrorism-region.
21. „Areva in Niger: Who Is Benefiting from the Uranium?”, Oxfam International, 21 sierpnia 2014, https://www.oxfam.org/en/press-releases/areva-niger-who-benefiting-uranium.
22. „Thousands Rally in Mali to Protest against Ethnic Violence”, Al Jazeera, 5 kwietnia 2019, https://www.aljazeera.com/news/2019/4/5/thousands-rally-in-mali-to-protest-against-ethnic-violence.
23. „UN Finds French Strike in Mali in January Killed 19 Civilians; France Refutes Report”, France 24, 30 marca 2021, https://www.france24.com/en/live-news/20210330-un-probe-finds-french-strike-in-mali-in-january-killed-19-civilians.
24. „Deaths in Niger as Protesters Confront French Army Convoy”, Al Jazeera, 27 listopada 2021, https://www.aljazeera.com/news/2021/11/27/three-killed-in-niger-as-protesters-confront-french-army-convoy; Andrea Carboni, „Regional Overview: Africa 8-14 December 2019”, Armed Conflict Location & Event Data, 16 grudnia 2019, https://acleddata.com/2019/12/16/regional-overview-africa-8-14-december-2019/.
25. Kent Mensah, „Africa’s Coup Epidemic: Has Democracy Failed the Continent?”, Al Jazeera, 23 września 2023, https://www.aljazeera.com/features/2023/9/22/africas-coup-epidemic-has-democracy-failed-the-continent.
26. AJLabs, „Mapping Africa’s Coups d’etat across the Years”, Al Jazeera, dostęp 27 grudnia 2024, https://www.aljazeera.com/news/2023/8/30/mapping-africas-coups-detat-across-the-years.
27. Theodore Murphy, „Middle Powers, Big Impact: Africa’s ‘Coup Belt,’ Russia, and the Waning Global Order”, European Council on Foreign Relations, 6 września 2023, https://ecfr.eu/article/middle-powers-big-impact-africas-coup-belt-russia-and-the-waning-global-order/.
28. „Democracy is Like Rice. We Need to Grow It Ourselves: The Twelfth Pan-Africa Newsletter (2024)”, Tricontinental: Institute for Social Research, dostęp 11 czerwca 2025, https://thetricontinental.org/pan-africa/newslettersisue-niger-conference/.
29. Ebenezer Babatope, Coups: Africa and the Barrack Revolts (Ibadan: African Books Collective, 1981); Samuel Decalo, „Modalities of Civil-Military Stability in Africa”, The Journal of Modern African Studies 27, nr 4 (1989): 547–578; Godfrey Mwakikagile, Military Coups in West Africa Since the Sixties (New York: Nova Science Publishers, 2001).
30. „The People of Niger Want to Shatter Resignation: The Thirty-Fourth Newsletter (2023)”, Tricontinental: Institute for Social Research, dostęp 30 grudnia 2024, https://thetricontinental.org/newsletterissue/niger-military-intervention/. Więcej o biografii Traoré patrz Jack G. Kraft, Ibrahim Traoré: The Youngest Leader of Burkina Faso: From Military Officer to Interim President (Independently published, 2025).
31. Effred Mouloul Al-Hassan, uwagi usłyszane przez autorów na Międzynarodowej Konferencji w Geście Solidarności z Ludami Sahelu, Niamey, Niger, listopad 2024.
32. Ministerstwo Gospodarki i Finansów, Mali Kura Netaasira Ka Ben San 2063 i National Strategy for Emergence and Sustainable Development (SNEDD 2024–2033) (Bamako: Rząd Mali, grudzień 2024).
33. Ministerstwo Gospodarki i Finansów, Mali Kura Netaasira Ka Ben San 2063, Ministerstwo Odbudowy Państwa, Republika Mali, „Programme National d’Éducation aux Valeurs” [Narodowy Program Edukacji w Wartości], Bamako, 5 stycznia 2023, https://cdi.gouv.ml/wp-content/uploads/2024/02/Programme-National-DEducation-aux-Valeurs.pdf.
34. Ministerstwo Gospodarki i Finansów, Mali Kura Netaasira Ka Ben San 2063, 4.
35. Ministerstwo Gospodarki i Finansów, Mali Kura Netaasira Ka Ben San 2063, 4.
36. Ministerstwo Gospodarki i Finansów, Mali Kura Netaasira Ka Ben San 2063, 22.
37. Prezydentura Republiki Mali, „Sanankoroba: coup d’envoi de la construction d’une nouvelle centrale solaire de 200 MWc” [Sanankoroba: Rozpoczęcie budowy nowej elektrowni słonecznej o mocy 200 MWp], Koulouba, dostęp 12 lipca 2025, https://koulouba.ml/sanankoroba-coup-denvoi-de-la-construction-dune-nouvelle-centrale-solaire-de-200-mwc/; Prezydentura Republiki Mali, „Communiqué du Conseil des Ministres du jeudi 02 mai 2024” [Komunikat Rady Ministrów z czwartku, 02 maja 2024], Koulouba, dostęp 12 lipca 2025, https://koulouba.ml/communique-du-conseil-des-ministres-du-jeudi-02-mai-2024/.
38. Ministerstwo Gospodarki i Finansów, Mali Kura Netaasira Ka Ben San 2063, 14; Joy Chukwu, „Mali Takes Full Control Of Yatela Gold Mine From Foreign Companies”, West Africa Weekly, 20 października 2024, https://westafricawecky.com/mali-takes-full-control-of-yatela-gold-mine-from-foreign-companies/.
39. Bloomberg, „Mali to Get $1.2bn from Miners after Talks”, Mining Weekly, dostęp 16 czerwca 2025, https://www.miningweekly.com/article/mali-to-get-12bn-from-miners-after-talks-2025-01-13.
40. Bruno Venditti, „Ganfeng Begins Production at Goulamina Lithium Mine in Mali”, Mining, 26 grudnia 2024, https://www.mining.com/ganfeng-begins-production-at-goulamina-lithium-mine-in-mail/.
41. Bank Światowy, Macro Poverty Outlook: Sub-Sabaran Africa (Waszyngton, DC: Bank Światowy, październik 2024) https://www.worldbank.org/en/publication/macro-poverty-outlook/mpo_ssa, 66.
42. Institute for Economics & Peace, Global Terrorism Index 2024: Measuring the Impact of Terrorism, Sydney, luty 2024, https://www.visionofhumanity.org/wp-content/uploads/2024/02/GTI-2024-web-290224.pdf.
43. „Internal Displacement in Africa Triples in 15 Years since Landmark Treaty to Address It”, Internal Displacement Monitoring Centre, dostęp 20 grudnia 2024, https://www.internal-displacement.org/news/internal-displacement-in-africa-triples-in-15-years-since-landmark-treaty-to-address-it.
44. Antony Sguazzin and Katarina Hoije, „Niger’s Military Junta Ditches America and Courts Russia”, Bloomberg, 19 marca 2024, https://www.bloomberg.com/news/newsletters/2024-03-19/next-africa-us-right-to-operate-drone-base-in-niger-terminated-by-junta.
45. Kester Kenn Klomegah, „The Alliance of Sahel States: Implications, Challenges and Prospects in West Africa”, Modern Diplomacy, 17 września 2024, https://moderndiplomacy.eu/2024/09/17/the-alliance-of-sahel-states-implications-challenges-and-prospects-in-west-africa/.
46. Harvard’s Atlas of Economic Complexity, „Growth Lab”, dostęp 10 czerwca 2025, https://atlas.hks.harvard.edu/explore.
47. Harvard’s Atlas of Economic Complexity, „Growth Lab”.
48. Zespół oficjalnej strony internetowej Prezydenta Rosji, „Meeting with Interim President of Burkina Faso Ibrahim Traore”, President of Russia, 29 lipca 2023, http://en.kremlin.ru/events/president/news/71838.
49. Przeczytaj nasz pełny raport, Hyper-Imperialism: A Dangerous Decadent New Stage, Studies on Contemporary Dilemmas nr 4, 23 stycznia 2024, https://thetricontinental.org/studies-on-contemporary-dilemmas-4-hyper-imperialism.
50. Peoples Dispatch, „The Anti-Imperialist Upsurge in the Sahel Is Irreversible, Say Leaders at Historic Conference in Niamey”, Peoples Dispatch, 19 listopada 2024, https://peoplesdispatch.org/2024/11/19/the-anti-imperialist-upsurge-in-the-sahel-is-irreversible-say-leaders-at-historic-conference-in-niamey/.
51. Peoples Dispatch, „The Anti-Imperialist Upsurge in the Sahel is Irreversible, Say Leaders at Historic Conference in Niamey”, Peoples Dispatch, 19 listopada 2024, https://peoplesdispatch.org/2024/11/19/the-anti-imperialist-upsurge-in-the-sahel-is-irreversible-say-leaders-at-historic-conference-in-niamey/.
52. Zespół oficjalnej strony internetowej Prezydenta Rosji, „Meeting with Interim President of Mali Assimi Goita”, President of Russia, 29 lipca 2023, http://en.kremlin.ru/events/president/news/71842.
53. Steve Lalla, „Burkina Faso’s President Traoré Delivers Anti-Imperialist Speech at Russia–Africa Summit”, MR Online, 5 sierpnia 2023, https://mronline.org/2023/08/05/burkina-fasos-president-traore-delivers-anti-imperialist-speech-at-russia-africa-summit/.
54. „Le sort des Etats de l’Alliance du Sahel ne se décidera pas dans les capitales occidentales (Abdoulaye Diop)” [Los państw Sojuszu Sahelu nie będzie rozstrzygany w stolicach zachodnich (Abdoulaye Diop)], dostęp 30 grudnia 2024, https://www.aa.com.tr/fr/afrique/le-sort-des-etats-de-lalliance-du-sahel-ne-se-décidera-pas-dans-les-capitales-occidentales-abdoulaye-diop-/3262012, nasze tłumaczenie; Christina Glazkova, „Future of Sahel Is Now Decided by Its People, Malian Foreign Minister Declares in EU”, Sputnik Africa, 28 czerwca 2024, https://en.sputniknews.africa/20240628/future-of-sahel-is-now-decided-by-its-people-malian-foreign-minister-declares-in-eu-1067286390.html; Peoples Dispatch, „‘A Slave Who Cannot Assume His Own Revolt Does Not Deserve to Be Pitted,’ Says Ibrahim Traoré of Burkina Faso”, Peoples Dispatch, 2 sierpnia 2023, https://peoplesdispatch.org/2023/08/02/a-slave-who-cannot-assume-his-own-revolt-does-not-deserve-to-be-pitted-says-ibrahim-traore-of-burkina-faso/.
55. Oluwasegun Sanusi, „Demonstrators March, Picket Western Embassies in Ouagadougou, Accra, London, Paris in Support of Ibrahim Traoré”, West Africa Weekly, 1 maja 2025, https://westafricawecky.com/demonstrators-march-picket-western-embassies-in-ouagadougou-accra-ondon-paris-in-support-of-ibrahim-traore/.
56. Vijay Prashad, „How to Understand the Change of Government in Syria: The Fifty-First Newsletter (2024)”, Tricontinental: Institute for Social Research, 19 grudnia 2024, https://thetricontinental.org/newsletterissue/how-to-understand-the-change-of-government-in-syria/.

Tricontinental: Institute for Social Research

jest międzynarodową instytucją napędzaną przez ruch, skupioną na stymulowaniu debaty intelektualnej służącej aspiracjom ludu.
www.thetricontinental.org