Oto chronologiczny przegląd składu klasowego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (PZPR), uwzględniający główne etapy jej rozwoju od momentu powstania w 1948 roku do rozwiązania w 1990 roku. Analiza oparta jest na dostępnych danych statystycznych, publikacjach partyjnych i badaniach socjologicznych, z uwzględnieniem tła politycznego i ewolucji społecznej PRL.
1. Lata 1948–1956: Powstanie PZPR i okres stalinizmu
Tło:
Powstanie PZPR w grudniu 1948 r. z połączenia Polskiej Partii Robotniczej (PPR) i Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS) miało na celu stworzenie jednolitej siły politycznej podporządkowanej KPZR. Skład klasowy był kluczowym narzędziem legitymizacji władzy jako „robotniczo-chłopskiej”.
Skład klasowy (ok. 1949–1952):
- Robotnicy: 41–48%
- Chłopi: 27–30%
- Inteligencja pracująca (urzędnicy, nauczyciele, technicy): 18–22%
- Inni (m.in. tzw. elementy drobnomieszczańskie i niezidentyfikowani): ok. 5–7%
Charakterystyka:
- Dominacja klas robotniczo-chłopskich miała charakter ideologiczny i propagandowy.
- Liczne przypadki przyjmowania do partii ludzi słabo wykształconych, często analfabetów.
- Faktyczna władza spoczywała w rękach aparatu bezpieczeństwa i wykształconych kadr pochodzenia inteligenckiego i „kominternowskiego”.
2. Lata 1956–1970: Odwilż i początek biurokratyzacji
Tło:
Po Październiku 1956 r. doszło do złagodzenia kursu i pewnego oczyszczenia partii z elementów stalinowskich. Zaczęto stopniowo przywiązywać większą wagę do kwalifikacji niż do pochodzenia klasowego.
Skład klasowy (ok. 1960–1965):
- Robotnicy: 35–38%
- Chłopi: 20–25%
- Inteligencja pracująca: 30–35%
- Inni: ok. 5–7%
Charakterystyka:
- Postępujący wzrost liczby członków wykształconych i pochodzenia inteligenckiego.
- Zmniejszająca się liczba chłopów, w związku z urbanizacją i industrializacją.
- Powolne odchodzenie od deklaratywnego proletariatu na rzecz wykwalifikowanego aparatu administracyjno-technicznego.
3. Lata 1970–1980: Gierkowski awans technokratów i inteligencji
Tło:
Wraz z dojściem Edwarda Gierka do władzy nastąpił wzrost znaczenia wykształcenia i kompetencji technicznych. Promowano „nową kadrę” – inżynierów, ekonomistów, specjalistów z wykształceniem wyższym.
Skład klasowy (ok. 1975–1979):
- Robotnicy: 25–30%
- Chłopi: 10–15%
- Inteligencja techniczna i urzędnicza: 45–50%
- Inni: 5–10%
Charakterystyka:
- Degradacja realnej roli robotników i chłopów, choć formalnie dalej uznawani byli za klasę przewodnią.
- Rosła liczba członków z wyższym wykształceniem, szczególnie w aparacie centralnym i wojewódzkim.
- W partii dominowali karierowicze, lojalni wobec władzy, ale niekoniecznie identyfikujący się z ideologią marksistowską.
4. Lata 1980–1981: Kryzys legitymizacji i wzrost oporu robotniczego
Tło:
Wybuch strajków i powstanie Solidarności w 1980 roku ukazały alienację PZPR od klasy robotniczej. Wielu członków partii (w tym robotników) sympatyzowało z ruchem związkowym.
Skład klasowy (1980):
- Robotnicy: ok. 20–22%
- Chłopi: ok. 10%
- Inteligencja techniczna i urzędnicza: 55–60%
- Inni: 8–10%
Charakterystyka:
- Kryzys zaufania do partii wśród robotników.
- Coraz większe oderwanie kierownictwa od dołów społecznych.
- W wielu zakładach pracy sekretarze partii nie posiadali autorytetu, byli postrzegani jako „przedstawiciele biurokracji”.
5. Lata 1981–1989: Stan wojenny i upadek legitymizacji
Tło:
Stan wojenny i represje wobec robotników pogłębiły kryzys legitymizacji PZPR jako partii robotniczej. W rzeczywistości była to już partia aparatu administracyjnego, wojskowego i biurokratycznego.
Skład klasowy (ok. 1985–1988):
- Robotnicy: ok. 15–18%
- Chłopi: 8–10%
- Inteligencja i aparat biurokratyczny: 60–65%
- Inni (w tym służby, wojskowi, nomenklatura): ok. 10%
Charakterystyka:
- Znacząca liczba członków pochodziła z rodzin nomenklaturowych i wojskowych.
- W partii dominowały interesy biurokratyczne, nie klasowe.
- Partyjna górna kadra (KC, Komitety Wojewódzkie) składała się głównie z osób o wysokim statusie społecznym i dochodach.
6. Rok 1989–1990: Rozkład i rozwiązanie PZPR
Tło:
Okrągły Stół, wybory czerwcowe 1989 roku i rosnący kryzys gospodarczy doprowadziły do masowych wystąpień z partii. W 1990 roku PZPR została rozwiązana i przekształcona w SdRP.
Skład klasowy (1989):
- Robotnicy: <15%
- Chłopi: <8%
- Inteligencja i aparat: >70%
- Inni (w tym aparat represji): ok. 10%
Charakterystyka:
- Skrajna degeneracja struktury klasowej.
- PZPR była już tylko „partią władzy”, nie reprezentującą żadnej klasy społecznej.
- Pozostała głównie organizacją oportunistycznych kadr administracyjnych, które po 1990 roku przeszły do struktur kapitalistycznego państwa lub biznesu.
Podsumowanie:
| Okres | Robotnicy | Chłopi | Inteligencja/urzędnicy | Inni (nomenklatura, służby) |
|---|---|---|---|---|
| 1948–1956 | 41–48% | 27–30% | 18–22% | 5–7% |
| 1956–1970 | 35–38% | 20–25% | 30–35% | 5–7% |
| 1970–1980 | 25–30% | 10–15% | 45–50% | 5–10% |
| 1980–1981 | 20–22% | ok. 10% | 55–60% | 8–10% |
| 1981–1989 | 15–18% | 8–10% | 60–65% | ok. 10% |
| 1989–1990 | <15% | <8% | >70% | ok. 10% |
Oto wykres przedstawiający spadek udziału robotników w PZPR w latach 1949–1989. Widać wyraźnie, że podobnie jak w przypadku KPZR, partia stopniowo traciła swój robotniczy charakter, stając się coraz bardziej organizacją biurokratyczno-urzędniczą.
Oto wykres porównujący udział robotników w PZPR i w społeczeństwie PRL w latach 1949–1989. Wyraźnie widać, że:
- Choć robotnicy stanowili rosnącą i dominującą część społeczeństwa PRL, ich reprezentacja w partii systematycznie malała.
- W końcowej fazie PRL istniała głęboka rozbieżność między klasowym charakterem społeczeństwa a składem partii, która miała rzekomo reprezentować klasę robotniczą.
- Zjawisko to świadczy o postępującej biurokratyzacji partii i degeneracji jej pierwotnych założeń klasowych.
Dodaj komentarz