Dossier n°63 | Tricontinental: Instytut Badań Społecznych
Kwiecień 2023

Zanim Światowa Organizacja Zdrowia ogłosiła pandemię w marcu 2020 roku, biedniejsze kraje świata już zmagały się z poważnym i trudnym do spłacenia zadłużeniem. Według danych Banku Światowego, w latach 2011–2019 „dług publiczny w grupie 65 krajów rozwijających się wzrósł średnio o 18 procent PKB – w niektórych przypadkach nawet znacznie więcej. Na przykład w Afryce Subsaharyjskiej dług zwiększył się średnio o 27 procent PKB”.[1]

Kryzys zadłużeniowy nie wynikł z rządowych wydatków na długoterminowe projekty infrastrukturalne, które mogłyby się same sfinansować poprzez przyspieszenie wzrostu gospodarczego i umożliwić tym krajom wyjście z chronicznego zadłużenia. Zamiast tego rządy pożyczały środki na spłatę wcześniejszych zobowiązań wobec zamożnych posiadaczy obligacji oraz na finansowanie bieżących wydatków, takich jak utrzymanie edukacji, ochrony zdrowia i podstawowych usług publicznych. „Spośród trzydziestu trzech krajów Afryki Subsaharyjskiej objętych naszym badaniem” – podkreślił Bank Światowy – „wydatki bieżące przewyższały inwestycje kapitałowe w stosunku niemal trzy do jednego”.[2] Gdy uderzyła pandemia, kraje, które zastosowały strategie Banku Światowego i Międzynarodowego Funduszu Walutowego mające na celu wyjście z kryzysu zadłużeniowego, załamały się. Tempo wzrostu spadło, co spowodowało narastanie zadłużenia, a rządy zdecydowały się na kolejne pożyczki i wprowadzenie surowszych polityk oszczędnościowych, co znacznie zwiększyło ciężar zadłużenia dla ich obywateli.

Komentując w swój sposób powszechnie uznawany za niepokonany kryzys zadłużeniowy w krajach biedniejszych, Międzynarodowy Fundusz Walutowy (MFW) ostrzegł przed możliwością poważnego kryzysu bankowego, jednocześnie pomijając czynniki napędzające ten scenariusz. „Nasz zaktualizowany globalny test warunków skrajnych dla banków wskazuje, że w poważnie niekorzystnym scenariuszu nawet 29 procent banków na rynkach wschodzących nie spełniłoby wymogów kapitałowych” – napisał MFW w październiku 2022 roku.³ Oznacza to, że połączenie wysokiego zadłużenia, wysokiej inflacji i niskiego wzrostu gospodarczego (z obniżonymi prognozami zatrudnienia) mogłoby doprowadzić do upadku jednej trzeciej banków w krajach biedniejszych.

Ani MFW, ani Bank Światowy, ani żadna z międzynarodowych instytucji finansowych (IFI) nie oferują wiarygodnego rozwiązania obecnego kryzysu. Raport MFW przyznaje, że banki centralne na całym świecie muszą „unikać odrywania się oczekiwań inflacyjnych” oraz zapewnić, że „zacieśnianie warunków finansowych będzie precyzyjnie skalibrowane, aby zapobiec nieuporządkowanym zjawiskom rynkowym, które mogłyby niepotrzebnie zagrozić stabilności finansowej”.⁴ Główne ich działanie skupia się na utrzymaniu „rynku” w stanie zadowolenia, podczas gdy zupełnie ignorują dramatyczne pogarszanie się warunków życia większości ludzi na świecie.

W raporcie Fiscal Monitor Report z października 2022 roku, zatytułowanym Helping People Bounce Back, MFW wskazuje, że najwyższym priorytetem rządów jest „zapewnienie wszystkim dostępu do przystępnej żywności oraz ochrona gospodarstw domowych o niskich dochodach przed wzrostem inflacji”. Jednocześnie jednak ostrzega, że rządy nie powinny stosować „kontroli cen, subsydiów ani obniżek podatków w celu ograniczenia wzrostu cen”, gdyż takie działania „byłyby kosztowne dla budżetu i ostatecznie nieskuteczne”.⁵

W styczniu 2023 roku World Economic Outlook MFW przewidział nieco lepsze, choć nadal „poniżej normy” (subpar) prognozy wzrostu, jednocześnie ostrzegając o narastających problemach z obsługą zadłużenia w biedniejszych krajach. MFW zauważył, że „Połączenie wysokiego poziomu zadłużenia z czasów pandemii, niższego wzrostu gospodarczego oraz wyższych kosztów pożyczek zwiększa podatność tych gospodarek, szczególnie tych z dużymi, krótkoterminowymi potrzebami finansowania w dolarach”.6 Według Funduszu, sposobem na problemy z zadłużeniem jest „konsolidacja fiskalna oraz reformy podażowe sprzyjające wzrostowi” (fiscal consolidation and growth-enhancing supply-side reforms), co w praktyce oznacza powielanie znanej, nieefektywnej strategii zadłużenia i oszczędności. Gdy rządom biedniejszych państw odmawia się stosowania podstawowych narzędzi ekonomicznych, powszechnych w krajach bogatszych, ich jedyną opcją – zdaniem MFW – pozostaje zaciąganie kolejnych pożyczek, by zapewnić choćby minimalną pomoc najuboższym. W efekcie MFW akceptuje obecny stan rzeczy i nie proponuje biedniejszym krajom żadnego realnego rozwiązania trwającego kryzysu zadłużeniowego.

To dossier zostało opracowane na podstawie przekonania, że trwały kryzys zadłużeniowy dotykający biedniejsze kraje nie wynika z krótkoterminowych załamań rynkowych ani cykli koniunkturalnych, które mogłyby się odwrócić, ani nie jest wyłącznie efektem złego zarządzania finansami przez rządy czy powszechnej korupcji. Nasza analiza kryzysu zadłużeniowego opiera się przede wszystkim na ważnym przemówieniu prezydenta Burkina Faso, Thomasa Sankary (1949–1987), wygłoszonym podczas spotkania Organizacji Jedności Afrykańskiej w lipcu 1987 roku.

„Korzenie długu sięgają korzeni kolonializmu. Ci, którzy nam pożyczają, to ci sami, którzy nas skolonizowali” – tłumaczył Sankara. „Dług to neokolonializm”, a polityka fiskalna i monetarna wielu państw afrykańskich została przejęta przez „technicznych zabójców” z międzynarodowych instytucji finansowych (IFI). „Dług to sprytnie prowadzone ponowne podbicie Afryki, mające na celu podporządkowanie jej wzrostu i rozwoju obcym zasadom” – dodawał, wskazując, że IFI narzucają politykę, wykorzystując dług jako narzędzie do wymuszania „dostosowań strukturalnych” w krajowych ministerstwach finansów i bankach centralnych.7

IFI to skrót od International Financial Institutions, czyli Międzynarodowe Instytucje Finansowe. Do tej grupy należą organizacje takie jak MFW (Międzynarodowy Fundusz Walutowy, IMF), Bank Światowy (World Bank) oraz regionalne banki rozwoju.

Określenie „techniczni zabójcy IFI” pochodzi z krytycznej literatury, takiej jak „Confessions of an Economic Hitman” Johna Perkinsa. Termin ten odnosi się do ekspertów i doradców wysyłanych przez instytucje finansowe, którzy narzucają państwom pożyczkobiorcom konkretne reformy gospodarcze, takie jak prywatyzacja, liberalizacja handlu czy cięcia wydatków socjalnych. W rezultacie zadłużenie krajów globalnego Południa staje się formą neokolonialnej zależności.

Gro Harlem Brundtland, była premier Norwegii oraz ówczesna przewodnicząca Światowej Komisji ds. Środowiska i Rozwoju ONZ (znanej także jako Komisja Brundtland), przybyła w 1987 roku na spotkanie Organizacji Jedności Afrykańskiej w Addis Abebie (Etiopia), aby podkreślić, że dług najuboższych krajów jest niemożliwy do spłacenia i powinien zostać umorzony. Sankara docenił znaczenie raportu Komisji Brundtland, po czym oświadczył:

Dług nie może zostać spłacony, ponieważ jeśli my go spłacimy, to my poniesiemy konsekwencje, a pożyczkodawcy pozostaną bez szwanku. To pewne. Ci, którzy nas zadłużyli, zachowywali się jak gracze w kasynie — dopóki mieli zyski, nikt nie protestował. Teraz, gdy ponoszą straty, domagają się zwrotu pieniędzy, a my nazywamy to kryzysem.

Nie, Panie Prezydencie, oni podjęli ryzyko i przegrali. Taka jest zasada gry, a życie toczy się dalej. Nie możemy spłacić, ponieważ brak nam środków. Nie jesteśmy również odpowiedzialni za ten dług.[8]

Jedną z alternatyw wobec kryzysu zadłużeniowego jest strajk zadłużeniowy (debt strike). Idee te Fidel Castro z Kuby poruszył podczas przemówienia na spotkaniu Ruchu Państw Niezaangażowanych w New Delhi w 1983 roku. Temat ten znalazł się także na agendzie Kontynentalnego Dialogu w Sprawie Zadłużenia Zagranicznego, który odbył się w Hawanie w sierpniu 1985 roku. W tym kontekście Sankara podkreślał konieczność stworzenia „zjednoczonego frontu w Addis Abebie przeciwko długowi”.

Kontekst dla takiego „zjednoczonego frontu przeciwko długowi” powrócił, jednak wola polityczna pozostaje równie słaba jak dawniej. Świat jednak znacząco się zmienił od lat 80. Pojawiły się nowe możliwości, takie jak integracja regionalna oraz alternatywne źródła finansowania, które nie są zależne od instytucji popieranych przez Zachód, na przykład kredyty z Chin i innych dużych krajów rozwijających się.(^9)

Dossier rozpoczyna się od wprowadzenia do świata Międzynarodowych Instytucji Finansowych – ze szczególnym uwzględnieniem MFW – oraz ich roli w pogłębianiu ubóstwa wywołanego kolonializmem i przekształcaniu go w trwały kryzys zadłużeniowy. Następnie przechodzi do szczegółowej analizy sprzeczności związanych z zadłużeniem suwerennym na kontynencie afrykańskim. Ostatnia część zawiera oświadczenie Kolektywu ds. Politycznej Ekonomii Afryki dotyczące kryzysu zadłużeniowego wywołanego przez MFW oraz przedstawia alternatywne propozycje finansowania, które mogą zastąpić działania IFI w zarządzaniu problemami zadłużeniowymi.

---

Fundamentalizm MFW i permanentny kryzys zadłużeniowy

W 1919 roku John Maynard Keynes z brytyjskiego Ministerstwa Skarbu opublikował książkę, która wywołała prawdziwą sensację. W dziele zatytułowanym Ekonomiczne konsekwencje pokoju (The Economic Consequences of the Peace) Keynes zauważył, że Wielka Wojna „tak wstrząsnęła systemem, iż zagroziła istnieniu samej Europy”.(^{10}) Traktat Wersalski, który zakończył konflikt, nie rozwiązał fundamentalnych problemów, które do niego doprowadziły, a jedynie utrwalił dominację niektórych państw nad innymi.

Traktat pozostawił nienaruszone strukturalne trudności, takie jak „nieuporządkowane finanse”, jak określił je Keynes, dotykające wielu krajów (nie tylko Niemiec, które stanęły przed ogromnym i niemożliwym do spłacenia ciężarem reparacji). Krach na Wall Street w 1929 roku, kryzys funta szterlinga w 1931 roku oraz paniki bankowe w latach 1931–1933 uwypukliły fundamentalne słabości kapitalizmu, a „nieuporządkowane finanse” stały się impulsem do potencjalnego ogólnego załamania systemu.

W 1936 roku Keynes opublikował Ogólną teorię zatrudnienia, procentu i pieniądza (The General Theory of Employment, Interest, and Money), będącą podręcznikiem ratowania kapitalizmu poprzez teoretyczny apel do rządów o wykorzystanie zasobów państwowych do redystrybucji zysków i stabilizacji niestabilnego systemu. Keynes, który interesował się teorią eugeniki, nie rozwinął jednak swoich poglądów na temat interwencji państwa mającej chronić system w brytyjskich koloniach i zapobiegać obniżeniu standardów życia ich mieszkańców.

Kiedy Stany Zjednoczone zaprosiły swoich sojuszników do Bretton Woods w New Hampshire w lipcu 1944 roku, aby omówić zarządzanie kryzysami strukturalnymi, które doprowadziły do II wojny światowej, Keynes – jedna z kluczowych postaci tego spotkania – określił to zgromadzenie jako „najpotworniejszy zespół małp zebrany od lat”. Skomentował, że spośród „dwudziestu jeden zaproszonych krajów”, głównie byłych kolonii, takich jak Gwatemala, Liberia, Irak czy Filipiny, wiele „nie wniesie nic wartościowego i jedynie będzie przeszkadzać”. Keynes preferował, aby dwa państwa założycielskie konferencji – Zjednoczone Królestwo i Stany Zjednoczone – „ustaliły kartę oraz kluczowe szczegóły nowej instytucji bez opóźnień i rozpraszających debat międzynarodowych”, jak wyjaśnił kilka lat wcześniej. W rzeczywistości Keynes, reprezentując Wielką Brytanię, oraz Harry Dexter White, reprezentujący Stany Zjednoczone, przybyli na konferencję z dwoma gotowymi planami, które położyli na stole i na ich podstawie powstały ostateczne Artykuły Porozumienia (Articles of Agreement) Międzynarodowego Funduszu Walutowego oraz Międzynarodowego Banku Odbudowy i Rozwoju (Banku Światowego). Pozostali uczestnicy pełnili głównie rolę obserwatorów.

Pomimo ograniczonego udziału większości świata, która wciąż pozostawała pod rządami kolonialnymi, cel Międzynarodowego Funduszu Walutowego, określony w Artykułach Porozumienia, był jasny i nie miał na celu wzmacniania brytyjskiego systemu imperialnego. Główne założenia tych artykułów obejmowały wspieranie „rozwoju i zrównoważonego wzrostu handlu międzynarodowego” oraz „przyczynianie się do promocji i utrzymania wysokiego poziomu zatrudnienia i realnych dochodów oraz rozwój zasobów produkcyjnych wszystkich członków jako kluczowych celów polityki gospodarczej”. Aby realizować te cele, MFW miał za zadanie zapobiegać przemianie krótkoterminowych trudności w długotrwałe kryzysy, na przykład poprzez utrzymanie stabilności kursów walutowych oraz ułatwianie pożyczek, które zapobiegałyby spiralom deficytów bilansu płatniczego „bez sięgania po środki szkodliwe dla dobrobytu narodowego lub międzynarodowego”. Gdy byłe kraje kolonialne zdobyły niepodległość, większość z nich przystąpiła do MFW na podstawie Artykułów Porozumienia, a w 1961 roku Fundusz powołał Departament Afryki. Do czasu kryzysu zadłużeniowego krajów Trzeciego Świata, który nasilił się po niewypłacalności Meksyku w 1982 roku, MFW działał głównie poprzez udzielanie stosunkowo niewielkich, krótkoterminowych finansowań za pośrednictwem Mechanizmu Finansowania Kompensacyjnego (1963) oraz Mechanizmu Finansowania Zapasów Buforowych (1969).

W następstwie niewypłacalności Meksyku MFW przeprowadził to, co jego dyrektor zarządzający, Michel Camdessus, określił jako „cichą rewolucję”. Wbrew pierwotnym założeniom MFW zaczął udzielać krótkoterminowego finansowania pomostowego, stawiając jednak jako warunek radykalną zmianę krajowej polityki gospodarczej. Poprzez programy Facility dostosowania strukturalnego (1986), a następnie Ulepszone Facility dostosowania strukturalnego (1987), MFW narzucił jedną zasadę: prywatyzację gospodarki, w tym sektora państwowego; urynkowienie obszarów życia dotąd pozostających w sferze publicznej; zakończenie jakiegokolwiek deficytowego finansowania rządowego; oraz zniesienie barier dla zagranicznych inwestycji kapitałowych i handlu, takich jak subsydia i cła. MFW testował te środki w Boliwii, Chile i Peru w latach 50. XX wieku z ograniczonym powodzeniem, zanim uczynił je podstawą swojej polityki skierowanej przede wszystkim przeciwko państwom w Afryce, Azji i Ameryce Łacińskiej, które zmagały się z międzynarodowym systemem gospodarczym ukształtowanym przez kolonializm i kapitalizm. To właśnie te kraje wspierały powstanie Konferencji Narodów Zjednoczonych ds. Handlu i Rozwoju (UNCTAD) w 1964 roku, prezentując propozycje wyjścia z neokolonialnego porządku świata, które w 1974 roku zostały przyjęte przez Zgromadzenie Ogólne ONZ jako Nowy Międzynarodowy Ład Ekonomiczny (NIEO). Nowa polityka MFW stanęła w opozycji do tych możliwości – zamiast poprawy warunków dla cen surowców czy taryfowo-subsydyjnych porozumień, domagała się likwidacji wszelkich antykolonialnych mechanizmów. Nawet Raghuram Rajan, główny ekonomista MFW w latach 2003–2007, w swojej książce Linie uskoku (Fault Lines) (2010), określił politykę MFW jako „nową formę kolonializmu finansowego”.

„Cicha rewolucja” MFW pogłębiła kryzys, z którym zmagały się biedniejsze kraje, wplątując je w błędne koło zadłużenia i ubóstwa. Ogólny schemat tej spirali przedstawia się następująco:

1. Kraje popadają w krótkoterminowe zadłużenie z tytułu bilansu płatniczego z powodu braku kapitału – znaczna jego część została skradziona w okresie kolonialnym – oraz polegania na pożyczkach do przeprowadzania (często kosztownych) ulepszeń kapitałowych w swoich krajach (niektóre z nich są w sektorze wydobycia surowców, działając tym samym jako subsydia dla zagranicznych firm wydobywczych).
2. Przybywa MFW i informuje ministerstwa finansów, że rządowe wydatki na edukację, opiekę zdrowotną i inne projekty rozwoju społecznego muszą zostać obcięte, aby nadać priorytet spłatom dla zamożnych posiadaczy obligacji (w Londyńskim Klubie) i dla rządów – głównie starych państw kolonialnych – (w Paryskim Klubie), które pożyczyły im pieniądze.
3. Aby spłacić obsługę tych pożyczek, biedniejsze narody tną swoje wydatki rządowe, pogarszając tym samym sytuację materialną swoich ludzi, i eksportują więcej swoich staniałych surowców (zamiast bardziej dochodowych produktów przetworzonych). Kiedy kraje zaczynają eksportować coraz więcej towarów podstawowych, powoduje to wojnę cenową, która prowadzi do gwałtownego spadku przychodów uzyskanych z wolumenu eksportu.
4. Przy osłabionych przychodach z importu, biedniejsze narody muszą kontynuować cięcia wydatków społecznych, zwiększać sprzedaż surowców i aktywów publicznych oraz pożyczać więcej pieniędzy od zewnętrznych źródeł prywatnych i rządowych… tylko po to, aby spłacić odsetki od swojego pęczniejącego długu.
5. Imperatyw „stabilności kursu walutowego” uniemożliwia rządom w biedniejszych krajach sprawowanie jakiejkolwiek skutecznej polityki monetarnej – w tym wdrożenie kontroli kapitału – podczas gdy ich polityka fiskalna jest już wyzuta przez żądania zrównoważonego budżetu ze strony MFW, cięcia wydatków społecznych i presję ze strony zamożnych posiadaczy obligacji na „reformę” (czyli poddanie się) ich polityki podatkowej.

W 2016 roku starsi członkowie departamentu badawczego MFW opublikowali artykuł zatytułowany „Neoliberalizm: Przekłamany?” (Neoliberalism: Oversold?), w którym argumentowali, że „niekorzystna pętla sprzężenia zwrotnego” (adverse feedback loop) wywołana przez oszczędności, a następnie pogłębiająca nierówność i generująca kolejne oszczędności, powinna zostać przerwana poprzez mniej rygorystyczne i mniej fundamentalistyczne podejście do liberalizacji i neoliberalizmu.[17] Sugerowano nawet „większą akceptację kontroli przepływów kapitałowych” jako sposób radzenia sobie z ich zmiennością. Mimo że w dekadzie poprzedzającej publikację artykułu warunki narzucane przez MFW przy udzielaniu pożyczek uległy złagodzeniu, nie ma dowodów na istotną zmianę polityki instytucji.[18]

Gwinea – kraj posiadający co najmniej jedną trzecią światowych zasobów boksytu – rozpoczęła współpracę z MFW w 2011 roku, co szybko doprowadziło do spiralnego cyklu zadłużenia i cięć budżetowych. W 2014 roku rząd Alpha Condé zwrócił się do MFW, wskazując, że rygorystyczna polityka fiskalna i monetarna wymusiła ograniczenia wydatków, w tym na inwestycje krajowe, co uniemożliwiło realizację celów w sektorach priorytetowych. Innymi słowy, pożyczki miały pomóc wyjść z kryzysu, ale w rzeczywistości doprowadziły do redukcji wydatków społecznych i pogłębienia problemów. W latach 2019–2020 kraj zmagał się z falą protestów, wywołanych zarówno próbą zmiany konstytucji przez Condé, jak i pogarszającą się sytuacją gospodarczą. Raport UNICEF z 2019 roku wykazał, że dwadzieścia pięć bardzo ubogich państw przeznaczało więcej środków na obsługę zadłużenia niż na edukację, zdrowie i ochronę społeczną razem wzięte, z czego szesnaście z nich znajduje się w Afryce.

W pierwszych miesiącach pandemii w 2020 roku Międzynarodowy Fundusz Walutowy (MFW) wprowadził nowe, pozornie bezwarunkowe możliwości zaciągania pożyczek.[22] Inicjatywa zawieszenia obsługi zadłużenia G20 (G20 Debt Service Suspension Initiative) oraz podobne programy miały na celu wsparcie biedniejszych krajów, by zapobiec gospodarczemu załamaniu oraz umożliwić im dostęp do szczepionek. Jednak według raportu Oxfam, trzynaście z piętnastu programów pożyczkowych MFW w 2021 roku wymagało wprowadzenia nowych środków oszczędnościowych, takich jak podatki na żywność i paliwo czy cięcia wydatków, które mogły zagrozić kluczowym usługom publicznym.[23] Wskaźnik Zaangażowania na Rzecz Redukcji Nierówności (Commitment to Reducing Inequality Index) wskazuje, że czternaście z szesnastu krajów Afryki Zachodniej planowało w 2021 roku obciąć swoje budżety łącznie o 26,8 miliarda dolarów, by przeciwdziałać kryzysom zadłużeniowym, a te działania były często wspierane przez warunkowane pożyczki MFW powiązane z COVID-19.[24]

Dowody są jednoznaczne: MFW nie tylko kreuje kryzysy zadłużeniowe pod pretekstem oszczędności, ale jego polityki są celowo zaprojektowane tak, aby utrzymywać i kontrolować trwały kryzys zadłużeniowy, zamiast go rozwiązywać.

---

Kryzys zadłużenia suwerennego Afryki

W 2009 roku ekonomistka urodzona w Zambii, Dambisa Moyo, opublikowała natychmiastowy bestseller Dead Aid (Martwa Pomoc).(^{25}) Głównym przesłaniem Moyo było to, że setki miliardów dolarów pomocy zagranicznej przekazanej Afryce od 1970 roku przyniosły niewiele korzyści. Zamiast stymulować rozwój, jak twierdziła, pomoc finansowała rozległą korupcję i wojny domowe, które z kolei hamowały wzrost gospodarczy na kontynencie. Krytyka pomocy ze strony Moyo nie była nowa. Jej argumenty inspirowane były przez Petera Bauera, urodzonego na Węgrzech brytyjskiego konserwatywnego ekonomistę, któremu Moyo zadedykowała swoją książkę. Bauer zyskał sławę wskazując pomoc zagraniczną – a nie kolonializm czy neokolonializm – jako głównego sprawcę niedorozwoju Afryki.(^{26})

Nowością w Dead Aid było zalecenie Dambisa Moyo. W rozdziale zatytułowanym „Rozwiązanie kapitałowe” (A Capital Solution) Moyo postulowała zastąpienie tradycyjnej pomocy zagranicznej prywatnym zadłużeniem rynkowym. Oznaczało to, że kraje zachodnie powinny znacząco ograniczyć swoją pomoc dla Afryki, a jednocześnie afrykańskie rządy miałyby zrekompensować tę lukę, zaciągając pożyczki od prywatnych inwestorów, takich jak fundusze hedgingowe czy banki. Według Moyo było to sprytne rozwiązanie problemu korupcji, która od dawna utrudniała skuteczność pomocy zagranicznej. Środki pozyskane na prywatnych rynkach długu miały mniejsze ryzyko napędzania korupcji, ponieważ, jak argumentowała, prywatni wierzyciele są na tyle wyrafinowani, że unikają inwestowania w kraje dotknięte korupcją. Korupcja bowiem hamuje rozwój gospodarczy, co z kolei zagraża zdolności do spłaty zadłużenia. Aby uzyskać dostęp do prywatnego kredytu, afrykańskie rządy musiałyby więc przekonać inwestorów o swojej determinacji do walki z korupcją oraz przeznaczania środków na działania sprzyjające wzrostowi gospodarczemu. Polityczne rozwiązanie proponowane przez Moyo miało być zatem korzystne dla wszystkich stron.

„Rozwiązanie kapitałowe” Moyo zapewniło intelektualną podstawę dla finansjalizacji przepływów kapitałowych do Afryki poprzez emisję tzw. euroobligacji (czyli obligacji denominowanych w dolarach amerykańskich i euro). Ich gwałtowny wzrost miał doprowadzić kontynent do nowego kryzysu zadłużenia do 2020 roku. Pierwsza emisja euroobligacji przez Ghanę w 2007 roku była przełomowym momentem dla Afryki. Debiutancka obligacja o wartości 750 milionów dolarów została wyemitowana z dużym rozgłosem i cieszyła się ogromnym zainteresowaniem inwestorów w Nowym Jorku i Londynie.[27] W dążeniu do zaspokojenia apetytów inwestorów Ghana wyemitowała dwie kolejne euroobligacje o łącznej wartości 2 miliardów dolarów w 2013 i 2014 roku. Wkrótce inne afrykańskie kraje poszły jej śladem.[28] W 2011 roku Zambia uzyskała pierwszy suwerenny rating kredytowy od agencji Fitch. Niedługo potem wyemitowała dwie euroobligacje w 2012 i 2014 roku, co spowodowało wzrost jej zewnętrznego zadłużenia o imponujące 300% w ciągu trzech lat.[29] Kenia również dołączyła do tego trendu, emitując trzy euroobligacje między 2014 a 2019 rokiem o łącznej wartości około 5,5 miliarda dolarów.[30]

Emisja euroobligacji na kontynencie afrykańskim rosła w imponującym tempie w drugiej dekadzie XXI wieku: do 2020 roku dwadzieścia jeden krajów afrykańskich wyemitowało euroobligacje, często wielokrotnie. Według raportu Banku Światowego „International Debt Statistics”, wartość zadłużenia euroobligacyjnego w Afryce Subsaharyjskiej wzrosła z około 32 miliardów dolarów w 2010 roku do 135 miliardów dolarów w 2020 roku, co oznacza wzrost o 322%. Innymi słowy, wolumen tego zadłużenia ponad trzykrotnie się zwiększył w ciągu zaledwie dekady.

Tempo wzrostu wolumenu zadłużenia euroobligacyjnego w Afryce między 2010 a 2020 rokiem znacznie przewyższyło inne źródła zadłużenia w walucie obcej. Na przykład, dług wielostronny od Banku Światowego, MFW, Afrykańskiego Banku Rozwoju i innych instytucji wzrósł w tym samym okresie o około 144%, co stanowi mniej niż połowę wzrostu zadłużenia euroobligacyjnego. Podobnie, dług dwustronny udzielany przez rządy krajów takich jak Chiny, Francja, USA i Wielka Brytania dla afrykańskich rządów zwiększył się o 145%, co również było mniej niż połową tempa wzrostu zadłużenia euroobligacyjnego.32

Warto szczególnie podkreślić kwestię zadłużenia dwustronnego, zwłaszcza w kontekście popularnego argumentu o „dyplomacji pułapki zadłużenia” (debt trap diplomacy), który często odnosi się do zadłużenia Afryki wobec Chin. Teza ta sugeruje, że Chiny wykorzystują pożyczki, by wciągnąć Afrykę w niekończący się cykl długu i zależności. Tymczasem fakty przedstawiają się inaczej. Chociaż Międzynarodowe Statystyki Zadłużenia Banku Światowego nie oferują szczegółowego rozbicia zadłużenia dwustronnego Afryki według poszczególnych krajów, co pozwoliłoby wyróżnić zadłużenie chińskie, dane pokazują, że do 2020 roku całkowite zadłużenie zewnętrzne Afryki wobec wierzycieli dwustronnych (czyli państw) wyniosło 115 miliardów dolarów, podczas gdy zadłużenie z tytułu euroobligacji sięgnęło 135 miliardów dolarów. Co więcej, liczba zadłużenia dwustronnego obejmuje wszystkich wierzycieli dwustronnych, co oznacza, że zadłużenie z tytułu euroobligacji przewyższa sumę całego zadłużenia wobec wierzycieli dwustronnych, w tym Chin. Szczegółowa analiza Debt Justice wskazuje, że zadłużenie Afryki wobec Chin wyniosło w 2020 roku 83 miliardy dolarów, czyli mniej niż 135 miliardów dolarów należnych prywatnym posiadaczom obligacji. Dane dotyczące chińskich pożyczek i zadłużenia Afryki, opracowane przez badaczy z China Africa Research Initiative (CARI) na Uniwersytecie Johnsa Hopkinsa w USA, często cytowane są jako dowód na istnienie „dyplomacji pułapki zadłużenia” – mimo iż sami badacze CARI publikowali prace obalające tę narrację. Jednak te dane nie są w pełni użyteczne w tym kontekście, ponieważ, jak wskazuje CARI, ich baza danych „nie śledzi wypłat i spłat zadłużenia”. Innymi słowy, CARI raportuje jedynie o ogłoszeniach dotyczących zawarcia pożyczek, ale nie monitoruje faktycznego przekazania środków ani tego, czy rządy afrykańskie spłaciły te zobowiązania lub ich część. W efekcie dane CARI mogą być wykorzystywane w sposób znacznie zawyżający rzeczywisty poziom zadłużenia Afryki wobec Chin.

Obecny kryzys zadłużenia suwerennego, który dotyka kontynent afrykański, jest w dużej mierze efektem działań prywatnych wierzycieli oraz masowego emitowania euroobligacji, które zdominowały rynek w drugiej dekadzie XXI wieku, wspierane intelektualnymi argumentami Dambisy Moyo i innych. Euroobligacje nie rozwiązały problemu korupcji, który rzekomo miał być endemicznym skutkiem pomocy zagranicznej, jak twierdziła Moyo. Na przykład setki milionów dolarów z pierwszej emisji euroobligacji Kenii podobno „zaginęły”. W Zambii pojawiły się pytania dotyczące losu środków z euroobligacji. W Mozambiku pożyczki i obligacje zostały nielegalnie wycofane i wykorzystane przez przedsiębiorstwa państwowe, co znane jest jako afera Tuna Bond. Te przypadki pokazują, jak zachodni prywatni bankierzy i wierzyciele ułatwiali tego rodzaju nadużycia.

Wreszcie, analiza źródeł zadłużenia w Afryce rzuca cień wątpliwości na obecne wielostronne inicjatywy mające na celu rozwiązanie kryzysu zadłużenia suwerennego na tym kontynencie. Przykładem jest Inicjatywa wstrzymania obsługi zadłużenia (DSSI), uruchomiona przez G20 w maju 2020 roku, tuż po wybuchu pandemii COVID-19, mająca na celu zachęcenie wierzycieli dwustronnych i wielostronnych do zawieszenia spłat odsetek od zadłużenia należnego przez najbiedniejsze kraje, w tym afrykańskie, na okres jednego roku. Jednak DSSI okazała się mało skuteczna, ponieważ wielu wierzycieli – z wyjątkiem kilku, takich jak Chiny – odmówiło zawieszenia spłat odsetek. Ponadto wielu ekspertów zwraca uwagę, że DSSI nie spełniała swojej roli, gdyż obejmowała jedynie dług oficjalny (wielostronny i dwustronny), podczas gdy kryzys zadłużenia suwerennego w dużej mierze wynikał z problemów związanych z prywatnymi obligacjami, jak wskazano powyżej.

Kiedy DSSI zakończył się w czerwcu 2021 roku, a kryzys zadłużenia suwerennego się pogłębił, G20 uruchomiło Wspólne Ramy Potraktowania Zadłużenia (Common Framework for Debt Treatments) jako główny mechanizm restrukturyzacji zadłużenia po początkowym okresie pandemii.(^{39}) Niestety, borykają się one z wieloma tymi samymi problemami, które dotknęły DSSI. Po pierwsze, Wspólne Ramy dotyczą jedynie rozwiązywania kwestii kredytów oficjalnych. Tymczasem, jak pokazuje powyższa analiza, znacząca część, a zarazem największe pojedyncze źródło zadłużenia suwerennego Afryki, przypada prywatnym posiadaczom obligacji i wierzycielom. Ich brak w procesie znacząco ogranicza dyskusje o restrukturyzacji do sfery teoretycznej, pozbawiając je praktycznej wartości. Po drugie, Wspólne Ramy ustanawiają komitet wierzycieli oficjalnych, który w przypadku Zambii jest współprzewodniczony przez Francję i Chiny. Francja jest postrzegana jako reprezentant Klubu Paryskiego, który stanowi istotną część oficjalnych kredytów udzielonych Zambii. Chiny pełnią tę funkcję ze względu na swoje rosnące znaczenie jako źródło finansowania dla Afryki, szczególnie Zambii. Jednak struktura i zarządzanie komitetem wierzycieli z dwoma współprzewodniczącymi narażają kraj na geopolityczne napięcia, które w znacznym stopniu sparaliżowały perspektywy rzeczywistej restrukturyzacji zadłużenia w najbliższym czasie.

---

Trwałe rozwiązanie kryzysu zadłużeniowego

Pięćdziesiąt cztery suwerenne państwa afrykańskie różnią się pod względem języków, historii, wyzwań społecznych i gospodarczych oraz potencjału rozwojowego. Łączy je jednak wspólny projekt polityczny, który został sformalizowany poprzez Unię Afrykańską wraz z jej ramami prawnymi i organizacyjnymi, a także neokolonialny kryzys zadłużenia suwerennego.

Ostatnia część dossier została podzielona na dwie sekcje. Pierwsza to oświadczenie Kolektywu ds. Politycznej Ekonomii Afryki, które stanowi fundament analizy przedstawionej w tym dokumencie. Druga część rozwija sekcję finansową dokumentu Plan, aby uratować planetę (A Plan to Save the Planet), opracowanego przez dwadzieścia sześć instytutów badawczych z całego świata.(^{40}) Przedstawione alternatywy mają charakter tymczasowy i wymagają znacznie głębszego rozwoju teoretycznego oraz praktycznego, co jest właśnie zadaniem Kolektywu ds. Politycznej Ekonomii Afryki.

---

MFW Nigdy Nie Jest Odpowiedzią: Oświadczenie Kolektywu ds. Politycznej Ekonomii Afryki

Wiele krajów Globalnego Południa, zwłaszcza w Afryce, zmaga się obecnie z poważnymi kryzysami fiskalnymi, będącymi efektem skumulowanych globalnych wydarzeń. Pandemia COVID-19 wywołała światową recesję gospodarczą, która negatywnie wpłynęła na gospodarki narodowe. Trwająca wojna na Ukrainie zakłóciła kluczowe globalne łańcuchy dostaw żywności, nawozów i energii, co zwiększyło koszty importu wielu państw i obciążyło ich budżety. Kryzys fiskalny jest przede wszystkim skutkiem narastającego od ponad dekady zadłużenia suwerennego, napędzanego tanim kredytem z gospodarek zachodnich oraz wspieranego przez międzynarodowe instytucje finansowe, w tym Międzynarodowy Fundusz Walutowy. Pandemia i konflikt na Ukrainie jedynie pogłębiły już i tak niestabilną sytuację.

Wiele biednych krajów zwraca się obecnie do MFW jako wiarygodnego źródła finansowania, często przekonanych, że instytucja ta przeszła reformę i nie nakłada już drastycznych wymogów oszczędnościowych. Jeszcze w 2016 roku ekonomiści MFW opublikowali mea culpa, w którym częściowo przyznali się do błędów przeszłości i zapowiedzieli nowy początek. Jednak dowody wskazują na coś zupełnie innego niż zreformowany MFW. Badanie Międzynarodowej Organizacji Pracy z 2020 roku, gdy wiele państw zmagało się z wyzwaniami zdrowotnymi i finansowymi wywołanymi pandemią COVID-19, wykazało, że w większości spośród 148 analizowanych krajów MFW wciąż wymagał wprowadzenia oszczędności jako warunku udzielenia wsparcia.

Rząd Zambii, pierwszego kraju, który zbankrutował z powodu zadłużenia wywołanego pandemią, niedawno podpisał porozumienie finansowe z MFW, zawierające warunek „dużej, frontowo załadowanej i trwałej konsolidacji fiskalnej” (large, front-loaded, and sustained fiscal consolidation), jak określił to MFW – czyli oszczędności na czysto.(^{44}) Fundusz oczekuje, że rząd Zambii obniży wydatki o miliardy dolarów w ciągu najbliższych trzech lat, co najbardziej dotknie najbiedniejszą większość społeczeństwa.(^{45}) Rząd Sri Lanki, kraju, którego boom zadłużeniowy zakończył się spektakularnym kryzysem na początku tego roku, również ubiega się o pomoc MFW, a wstępne sygnały wskazują, że warunki umowy będą równie rygorystyczne jak w przypadku Zambii.(^{46}) Rząd Ghany także pilnie szuka nowej umowy z MFW, mimo że ostatnia była celebrowana jako porozumienie, które „przywróci blask wschodzącej gwieździe Afryki”.(^{47})

Wszystko to pokazuje, że MFW nie może być skuteczną odpowiedzią na wyzwania gospodarcze biedniejszych krajów. Od momentu swojego powstania w 1944 roku, wraz ze swoimi instytucjami partnerskimi, MFW udzielał pomocy biednym państwom, jednak wiele z nich nadal pozostaje ubogich. Wynika to z faktu, że wsparcie MFW nigdy nie uwzględniało strukturalnych przyczyn, które nadal skazują te kraje na biedę. Już wiele lat temu uczeni tacy jak Walter Rodney i Andre Gunder Frank zauważyli, że rozwój krajów Północy opiera się na niedorozwoju krajów Południa. W tym świetle MFW, jako instytucja reprezentująca interesy Północy, przyczynia się do utrzymania istniejącego stanu rzeczy. Jak inaczej wytłumaczyć podejście MFW do problemów finansowych Zambii? Propozycje MFW pomijają fakt, że zagraniczne kopalnie miedzi w tym kraju generują miliardy zysków dla swoich zagranicznych właścicieli, płacąc jednocześnie minimalne podatki. Szacuje się, że roczne wpływy podatkowe z jednego projektu wydobywczego stanowią zaledwie połowę budżetu Zambii przeznaczonego na wodę i sanitariaty w 2020 roku.

Potrzebny jest nowy typ aparatu instytucjonalnego, który promuje współpracę zamiast konkurencji, aby umożliwić ekonomiczne wyzwolenie Afryki i ogólnie krajów Trzeciego Świata. Przykładem mogłoby być ustanowienie porozumień walutowych niezależnych od dolara amerykańskiego, który stanowi silne narzędzie warunkowości MFW oraz instrument polityki zagranicznej USA. Takie długo oczekiwane inicjatywy są już realizowane w niektórych regionach, jak Ameryka Łacińska, gdzie prezydent Brazylii Luíz Inácio Lula da Silva (Lula) oraz prezydent Argentyny Alberto Fernández zaproponowali stworzenie regionalnej waluty sur, służącej do rozliczeń transgranicznych i przechowywania rezerw.(^{50}) Konieczne jest podjęcie intensywnych działań nad technicznymi aspektami wdrożenia takich walut regionalnych.(^{51}) Afryka na przykład potrzebuje kontynentalnego banku, całkowicie należącego do mieszkańców, który stanie się realnym narzędziem wzmacniania suwerennych polityk przemysłowych. Obecny, wpływowy Afrykański Bank Rozwoju, z dużym udziałem Zachodu, nie spełnia tego zadania.(^{52})

Ponadto istnieje pilna potrzeba odbudowy i wzmocnienia zdolności oraz autonomii państw afrykańskich w realizacji ich własnych programów rozwojowych. Ta zdolność i autonomia zależą od efektywnej mobilizacji dochodów podatkowych, a w tym zakresie państwa afrykańskie wciąż radzą sobie słabo. Stosunek podatków do PKB, będący kluczowym wskaźnikiem mobilizacji zasobów, pozostaje wyjątkowo niski na kontynencie, głównie z powodu nielegalnych przepływów finansowych, które każdego roku wyprowadzają z Afryki miliardy dolarów. W rezultacie zapewnienie podstawowych usług społecznych, które są fundamentem godności ludzkiej — takich jak zabezpieczenie społeczne, opieka zdrowotna czy edukacja — nadal napotyka poważne trudności. Co więcej, niska efektywność poboru podatków w ubogich krajach zmusza wiele rządów do sięgania po łatwe rozwiązania, zaciągając pożyczki na międzynarodowych rynkach kapitałowych, co wywołuje ryzykowną spiralę zadłużenia i prowadzi je z powrotem pod wpływ MFW. Warto podkreślić, że warunki narzucane przez MFW rzadko uwzględniają fakt, że zdolności i autonomia państw afrykańskich zostały poważnie osłabione przez praktyki unikania opodatkowania przez korporacje transnarodowe.

Równie problematyczna jest dominująca rola, jaką MFW i powiązane z nim instytucje odegrały w walce o ratowanie planety przed zmianami klimatycznymi. Odpowiedź MFW na kryzys klimatyczny, mająca kluczowe znaczenie ze względu na jego globalny wpływ, wskazuje na prywatny sektor kapitalistyczny jako główne rozwiązanie problemów środowiskowych. Jest to szczególnie ironiczne, gdyż bezkrytyczny apetyt tego sektora na zysk za wszelką cenę był jednym z głównych przyczyn kryzysu klimatycznego.

Trzeci Świat musi na nowo wyobrazić sobie ścieżkę wyjścia z obecnego kryzysu, niezależną od MFW, jego sojuszniczych instytucji oraz zachodniego kapitału. Ostatnie siedemdziesiąt lat jasno pokazują, że poleganie na tych strukturach jedynie utrwala Trzeci Świat w stanie ciągłego niedorozwoju. Potrzebujemy nowego, emancypacyjnego zestawu instytucji i ram, które zapewnią pełną niezależność Trzeciego Świata.

To zadanie zostało podjęte z pełnym zaangażowaniem przez Kolektyw ds. Politycznej Ekonomii Afryki (CAPE). CAPE to nowa grupa afrykańskich intelektualistów z różnych środowisk, zdeterminowanych na rzecz ekonomicznej i całkowitej emancypacji Afryki oraz szerzej Trzeciego Świata. Kolektyw dąży do odzyskania ducha emancypacyjnej nauki i polityki wypracowanej przez pokolenie intelektualistów z ruchu postniepodległościowego lat 60., przekształcając ją tak, aby sprostała wyzwaniom współczesnego świata. Lekcje tego pokolenia oraz zbudowana przez nie infrastruktura instytucjonalna zostały w dużej mierze zapomniane wskutek programów dostosowania strukturalnego (SAP) promowanych przez MFW i Bank Światowy od lat 80. SAP odpowiadają za powszechne zniszczenia, w tym za marginalizację postępowych środowisk naukowych w Afryce i większości krajów Trzeciego Świata. CAPE pragnie ożywić te społeczności, by odbudować teraźniejszość i przyszłość, stawiając na pierwszym miejscu potrzeby i aspiracje większości.

Áurea Mouzinho
Peter Magati
Crystal Simeoni
Hibist Kassa
Brian Kamanzi
Ndongo Samba Sylla
Grieve Chelwa
Ihsaan Bassier

Konstruowanie finansowych alternatyw dla suwerennej Afryki i Trzeciego Świata

W ciągu ostatnich dwudziestu lat dominujący wpływ zachodnich posiadaczy obligacji oraz kontrolowanych przez Zachód instytucji finansowych (IFI) osłabł, gdy inne państwa – zwłaszcza Chiny – stały się głównymi partnerami handlowymi oraz największymi wierzycielami krajów afrykańskich. Istotne jest to, że podczas pandemii Chiny umorzyły znaczne części długów publicznych i prywatnych, co wywarło presję na IFI, by zrewidowały rygorystyczne zasady zarządzania spłatą zadłużenia i polityką oszczędnościową.

Otwarcie zapewnione przez chińskie finansowanie to nie tylko możliwość zwiększenia zadłużenia, lecz przede wszystkim szansa dla państw afrykańskich na stworzenie autentycznych i suwerennych projektów rozwojowych w obecnym klimacie. Projekty te powinny wykorzystywać różnorodne źródła finansowania, a osłabienie pozycji MFW należy wykorzystać do wdrożenia polityk fiskalnych i monetarnych skoncentrowanych na rozwiązywaniu problemów społeczeństw afrykańskich, a nie na zaspokajaniu oczekiwań zamożnych posiadaczy obligacji czy państw zachodnich, które ich wspierają. Istnieje szereg mechanizmów, które mogą pomóc uniknąć pułapki zadłużenia i cięć wymuszanych przez MFW. Niektóre z nich, rozszerzające Plan, aby uratować planetę, przedstawiono poniżej.

Unieważnić historyczne długi i odzyskać skradzione aktywa:

• Renegocjować wszystkie nieuczciwe (odious) długi zewnętrzne biedniejszych krajów. „Dług nieuczciwy” to dług zaciągnięty przez kraj bez zgody jego ludu, na przykład podczas fazy dyktatury wojskowej.(^{56})
• Zająć aktywa trzymane w nielegalnych rajach podatkowych, które według stanu na 2010 rok wynoszą co najmniej 32 biliony dolarów.(^{57})

Zbudować progresywne kody podatkowe:

Zbudować zdolności departamentów podatkowych w każdym kraju, włączając cyfrową infrastrukturę podatkową.

Wprowadzić podatki od bogactwa i spadków.

Wprowadzić wyższe stawki opodatkowania dochodów, takich jak zyski kapitałowe, które są osiągane poprzez spekulacje finansowe przez wszystkie pozabankowe podmioty korporacyjne.

Zniechęcać do działalności polegającej na przenoszeniu zysków przez wielonarodowe korporacje i przyjąć jednolity (unitary) sposób opodatkowania udziału globalnych zysków generowanych przez spółki zależne korporacji wielonarodowych.

Zreformować krajową infrastrukturę bankową:

Zdemokratyzować system bankowy poprzez rozszerzenie roli i wielkości bankowości publicznej oraz wdrożenie większej regulacji i przejrzystości dla bankowości prywatnej.

Egzekwować limity jako procent zobowiązań na spekulacyjną działalność bankową banków komercyjnych.

Regulować oprocentowanie, jakie banki pobierają za określone dobra, takie jak kredyty mieszkaniowe.

Wdrożyć ścisłe regulacje dla funduszy emerytalnych, aby oszczędności ludzi nie były lekkomyślnie wykorzystywane do spekulacji finansowych, i zachęcać do tworzenia publicznych funduszy emerytalnych.

Zbudować alternatywne źródła finansowania dla pułapek zadłużenia i oszczędności MFW:

Ustanowić kontrole kapitału, aby zapobiec zarówno zagranicznej, jak i krajowej ucieczce kapitału, polityki, które nawet MFW uznaje za ważne.(^{58}) Jak podkreślono wcześniej, ucieczka kapitału jest nie tylko szkodliwa dla lokalnych rynków finansowych: pozbawia również kontynent zasobów potrzebnych do napędzania autonomicznej agendy rozwojowej. Dzięki kontrolom kapitału rządy będą mogły opracować skuteczną politykę monetarną w środowisku, które nie byłoby narażone na wstrząsy i nieoczekiwane słabości. Kontrole kapitału muszą być wdrożone obok solidnego systemu poboru podatku od bogactwa, pro-pracowniczych polityk dystrybucji i zapobiegania dolaryzacji.

Przyciągać inwestycje od instytucji, które nie egzekwują warunków dostosowania strukturalnego, takich jak Inicjatywa Pasa i Szlaku (Belt and Road Initiative) oraz Nowy Bank Rozwoju BRICS. Brak warunków typu SAP w tych powstających i alternatywnych źródłach kapitału wyjaśnia ich rosnącą popularność na Południu, a szczególnie w Afryce.

Wykorzystać porozumienia swapowe banków centralnych w walutach lokalnych (takie jak te oferowane przez Ludowy Bank Chin).

Przyjąć limity oprocentowania, jakie pożyczkodawcy komercyjni i wielostronni pobierają od krajów rozwijających się.

Wzmacniać regionalizm:

Zachęcać do tworzenia regionalnych mechanizmów handlu i uzgadniania rozliczeń (reconciliation).

---

Przypisy

1 Marcello Estevão and Sebastian Essl, ‘When the Debt Crises Hit, Don’t Simply Blame the Pandemic’, World Bank (blog), 28 June 2022, https://blogs.worldbank.org/voices/when-debt-crises-hit-dont-simply-blame-pandemic.

2 Estevão and Essl, ‘When the Debt Crises Hit, Don’t Simply Blame the Pandemic’.

3 International Monetary Fund, Global Financial Stability Report – Navigating the High-Inflation Environment (Washington, DC: IMF, October 2022), https://www.imf.org/en/Publications/GFSR/Issues/2022/10/11/global-financial-stability-report-october-2022, ix.

4 IMF, Global Financial Stability Report, ix.

5 International Monetary Fund, Fiscal Monitor: Helping People Bounce Back (Washington, DC: IMF, October 2022), https://www.imf.org/en/Publications/FM/Issues/2022/10/09/fiscal-monitor-october-22, xi–xii.

6 International Monetary Fund, World Economic Outlook Update: Inflation Peaking amid Low Growth (IMF, January 2023), https://www.imf.org/en/Publications/WEO/Issues/2023/01/31/world-economic-outlook-update-january-2023, 7.

7 Thomas Sankara, ‘A United Front Against Debt’, Committee for the Abolition of Illegitimate Debts, 27 October 2011, https://www.cadtm.org/spip.php?page=imprimer&id_article=13533#:~:text=Debt%E2%80%99s%20origins%20come%20from%20colonialism%E2%80%99s,cousins%20who%20were%20the%20lenders.

8 Sankara, ‘A United Front Against Debt’.

9 Więcej na ten temat patrz Tricontinental: Institute for Social Research, Looking Towards China: Multipolarity as an Opportunity for the Latin American People, dossier no. 51, 11 April 2022, https://thetricontinental.org/dossier-51-china-latin-america-and-multipolarity/.

10 John Maynard Keynes, The Economic Consequences of the Peace (London: Palgrave Macmillan, [1919] 2019), 58.

11 John Maynard Keynes, The Collected Writings of John Maynard Keynes: Volume XXVI, Activities 1941-1946. Shaping the Post-War World: Bretton Woods and Reparations, ed. D. E. Moggridge (Cambridge: Cambridge University Press, 2013), 42.

12 International Monetary Fund, IMF History Volume 3 (1945-1965): Twenty Years of International Monetary Cooperation Volume III: Documents (Washington, DC: International Monetary Fund, [1969] 1996), 15.

13 International Monetary Fund, Articles of Agreement of the International Monetary Fund (Washington, DC: International Monetary Fund, 2020), https://www.imf.org/external/pubs/ft/aa/pdf/aa.pdf, 2.

14 International Monetary Fund Policy Development and Review Department, 'Review of the Compensatory and Contingency Financing Facility (CCFF) and Buffer Stock Financing Facility (BSFF) – Preliminary Considerations’, International Monetary Fund, 9 December 1999, https://www.imf.org/external/np/ccffbsff/review/index.htm.

15 James M. Boughton, The IMF and the Silent Revolution Global Finance and Development in the 1980s (International Monetary Fund, 11 September 2000), https://www.imf.org/external/pubs/ft/silent/index.htm#3.

16 Raghuram Rajan, Fault Lines: How Hidden Fractures Still Threaten the World Economy (New Jersey: Princeton University Press, 2010), 93.

17 Jonathan D. Ostry, Prakash Loungani, and Davide Furceri, 'Neoliberalism: Oversold?’ Finance and Development 53, no. 2 (June 2016), https://www.imf.org/external/pubs/ft/fandd/2016/06/ostry.htm.

18 Alexander E. Kentikelenis, Thomas H. Stubbs, and Lawrence P. King, ‘IMF Conditionality and Development Policy Space, 1985–2014’, Review of International Political Economy 23, no. 4 (2016): 543-582.

19 Lounceny Nabé and Kerfalla Yansané, ‘Guinea: Letter of Intent, Memorandum of Economic and Financial Policies, and Technical Memorandum of Understanding’, International Monetary Fund, 20 June 2011, https://www.imf.org/external/np/loi/2011/gin/063011.pdf.

20 Mohamed Diaré and Lounceny Nabé, ‘Guinea: Letter of Intent, Memorandum of Economic and Financial Policies, and Technical Memorandum of Understanding’, International Monetary Fund, 1 February 2014, https://www.imf.org/External/NP/LOI/2014/GIN/020114.pdf, 5.

21 UNICEF Office of Research – Innocent, COVID-19 and the Looming Debt Crisis, Innocentt Policy Brief 2021-01, Protecting and Transforming Social Spending for Inclusive Recoveries (Florence: UNICEF, April 2021), https://www.unicef-irc.org/publications/pdf/Social-spending-series_COVID-19-and-the-looming-debt-crisis.pdf, 15.

22 Kristalina Georgieva, ‘The Next Phase of the Crisis: Further Action Needed for a Resilient Recovery’, IMF (blog), 16 July 2020, https://www.imf.org/en/Blogs/Articles/2020/07/16/blog-g20-md-the-next-phase-of-the-crisis-further-action-needed-for-a-resilient-recovery.

23 Oxfam International, ‘IMF Must Abandon Demands for Austerity as Cost-of-Living Crisis Drives up Hunger and Poverty Worldwide’, Oxfam Press Release, 19 April 2022, https://www.oxfam.org/en/press-releases/imf-must-abandon-demands-austerity-cost-living-crisis-drives-hunger-and-poverty.

24 Matthew Martin et al., The West Africa Inequality Crisis: Fighting Austerity and the Pandemic, Oxfam and Development Finance International, 14 October 2021, https://oxfamlibrary.openrepository.com/bitstream/handle/10546/621300/rr-west-africa-cri-austerity-pandemic-141021-en.pdf, 4, 19.

25 Dambisa Moyo, Dead Aid: Why Aid Is Not Working and How There Is a Better Way for Africa (New York: Farrar, Straus, and Giroux, 2009).

26 Peter Bauer, „The Case Against Foreign Aid, Intereconomics”, Verlag Weltarchive 8, no. 5 (1973) 154-157.

27 Reuters, 'Huge Demand for Ghana’s Debut Eurobond’, Ghana Web, 27 September 2007, https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/business/artikel.php?ID=131428.

28 Vivian Kai Mensah, 'Ghana Issues Third Eurobond’, 11 September 2014, Citi 97.3 FM, https://citifmonline.com/2014/09/ghana-issues-third-eurobond#sthash.Ry1XkD86.dpbs.

29 Grieve Chelwa, 'It’s Time to Treat Commodity-Backed Loans to African Countries the Same Way We Treat Equity’, Quartz, 2 June, 2015, https://qz.com/africa/417167/its-time-to-treat-commodity-backed-loans-to-african-countries-the-same-way-we-treat-equity; Grieve Chelwa, „The „Truth” about Zambia’s Debt”, Grieve Chelwa (blog), 15 October 2020, http://gchelwa.blogspot.com/2020/10/the-truth-about-zambias-debt.html.

30 Paul Wafula, 'Kenya: Eurobond Dossier Reveals Kenya’s Deep Economic Ties to China, IMF’, AllAfrica, 17 June 2021, https://allafrica.com/stories/202106170380.html.

31 World Bank, International Debt Statistics 2022 (Washington, DC: World Bank, 2022), https://openknowledge.worldbank.org/bitstream/handle/10986/36289/9781464818004.pdf?sequence=4&isAllowed=y, 39.

32 World Bank, International Debt Statistics 2022 (Washington, DC: World Bank, 2022), https://openknowledge.worldbank.org/bitstream/handle/10986/36289/9781464818004.pdf?sequence=4&isAllowed=y, 39.

33 „The Growing Debt Crisis in Lower Income Countries and Cuts in Public Spending”, Debt Justice, July 2022, https://debtjustice.org.uk/wp-content/uploads/2022/07/Who-African-governments-debt-is-owed-to_Media-Briefing_07.22.pdf, 2.

34 Deborah Brautigam and Meg Rithmire, “The Chinese “Debt Trap” Is a Myth’, The Atlantic, 6 February 2021, https://www.theatlantic.com/international/archive/2021/02/china-debt-trap-diplomacy/617953/.

35 ‘Loan Data’, China Africa Research Initiative, Johns Hopkins University’s School of Advanced International Studies, accessed 13 February 2023, http://www.sais-cari.org/data.

36 Edwin Mutai, ‘Ouko Says Eurobond Billions Still a Mystery’, Business Daily Africa, 23 January 2018, https://www.businessdailyafrica.com/bd/economy/ouko-says-eurobond-billions-still-a-mystery–2186608; Steven Mvula and Frank Ching’ambu, ‘Where Did the Eurobond Given to ZR Go?’, Frontlines Zambia, 4 August 2022, https://frontlineszambia.com/archives/26311.

37 ‘Mozambique and the “Tuna Bond” Scandal’, Spotlight on Corruption, 9 February 2021, https://www.spotlightcorruption.org/mozambique-and-the-tuna-bond-scandal/; Lily Kuo, ‘Kenya’s Ex-PM Accuses US Banks of Helping the Government Steal $1 Billion from the Country’s First Eurobond’, Quartz, 4 January 2016, https://qz.com/africa/594324/kenyas-ex-pm-accuses-us-banks-of-helping-the-government-steal-1-billion-from-the-countrys-first-eurobond.

38 Alicia Garcia-Herrero, Suman Bery, and Pauline Weil, ‘How Is the G20 Tackling Debt Problems of the Poorest Countries?’, Bruegel (blog), 25 February 2021, https://www.bruegel.org/blog-post/how-g20-tackling-debt-problems-poorest-countries; ‘China Says Has Given $2.1 Billion of Debt Relief to Poor Countries’, Reuters, 20 November 2020, https://www.reuters.com/article/us-china-debt-g20-idUSKBN28009A.

39 ‘The Common Framework for Debt Treatment beyond the DSSI’, Ministry of Economy and Finance of the Italian Government, accessed 13 February 2023, https://www.mef.gov.it/en/G20-Italy/common-framework.html.

• 40 ALBA-TCP, Tricontinental: Institute for Social Research, and Simon Bolivar Institute, A Plan to Save the Planet, 24 November 2021, https://thetricontinental.org/text-a-plan-to-save-the-planet/.
• 41 'Factsheet: IMF Conditionality’, International Monetary Fund, 22 February 2021, https://www.imf.org/en/About/Factsheets/Sheets/2016/08/02/21/28/IMF-Conditionality.
• 42 Ostry, Loungani, and Furceri, 'Neoliberalism: Oversold?’; Grieve Chelwa, 'Is it Too Late Now to Say Sorry?’ Africa Is a Country, 29 May 2016, https://africasacountry.com/2016/05/is-it-too-late-to-say-sorry-imf-edition.
• 43 Shahra Razavi et al., 'Social Policy Advice to Countries from the International Monetary Fund during the COVID-19 Crisis: Continuity and Change’ (ILO Working Paper 42, International Labour Organisation, Geneva, 10 December 2021), https://www.ilo.org/global/publications/working-papers/WCMS_831490/lang–en/index.htm.
• 44 International Monetary Fund, 'Zambia: Request for an Arrangement Under the Extended Credit Facility-Press Release; Staff Report; Staff Supplement; Staff Statement; and Statement by the Executive Director for Zambia’, IMF Country Report, no. 22/292 (September 2022), https://www.imf.org/en/Publications/CR/Issues/2022/09/06/Zambia-Request-for-an-Arrangement-Under-the-Extended-Credit-Facility-Press-Release-Staff-523196, 10.
• 45 Grieve Chelwa, 'IMF Deal: Cry, My Beloved Zambia’, _Grieve Chelwa* (blog), 7 September 2022, http://gchelwa.blogspot.com/2022/09/imf-deal-cry-my-beloved-zambia.html.
• 46 Peter Doyle, 'The IMF’s Zambian and Sri Lankan Programs are Indefensible’, _Peter Doyle* (blog), 14 September 2022, https://ptdylblog.files.wordpress.com/2022/09/zambia-sri-lanka.pdf.

47 ‘Ghana to Conclude IMF Deal in March – Akufo-Addo Hopes’,
Africanews, 7 February 2023, https://www.africanews.com/2023/02/07/
ghana-to-conclude-imf-deal-in-march-akufo-addo-hopes/; ‘Ghana: IMF
Program Helps Restore Luster to a Rising Star in Africa’, International
Monetary Fund, May 2019, https://www.imf.org/en/Countries/GHA/
ghana-lending-case-study.

48 Andre Gunder Frank, ‘The Development of Underdevelopment’, Monthly
Review, 18 April 1966, https://monthlyreviewarchives.org/index.php/
mr/article/view/MR-018-04-1966-08_3; Walter Rodney, How Europe
Underdeveloped Africa (New York: Verso Books, 2018).

49 Daniel Mulé and Mukupa Nsenduluka, ‘Potential Corporate Tax
Avoidance in Zambia’s Mining Sector? Estimating Tax Revenue Gains
from Addressing Profit Shifting or Revising Profit Allocation Rules.
A Case Study of Glencore Mopani Copper Mines’, Oxfam Research
Backgrounder Series, December 2021, https://www.oxfamamerica.org/
explore/research-publications/potential-corporate-tax-avoidance-in-
zambias-mining-sector/.

50 Alberto Fernández and Luiz Inácio Lula da Silva, ‘Escriben Lula y Alberto
Fernandez: Relanzamiento de la alianza estratégica entre Argentina y Brasil’
[Lula and Alberto Fernandez Write: Relaunching the Strategic Alliance
Between Argentina and Brazil], Perfil, 21 January 2023, https://www.perfil.
com/noticias/opinion/relanzamiento-de-la-alianza-estratégica-entre-
argentina-y-brasil-por-alberto-fernandez-y-luiz-inacio-lula-da-silva.phtml.

51 Zinya Salfiti, ‘Nobel Economist Paul Krugman Slams Brazil and
Argentina’s Joint Currency Plan, Saying “It’s a Terrible Idea”’, Markets
Insider, 30 January 2023, https://markets.businessinsider.com/news/
currencies/paul-krugman-brazil-argentina-south-american-euro-terrible-
idea-2023-1.

52 ‘United States of America’, African Development Bank, accessed 13
February 2023, https://www.afdb.org/en/countries/non-regional-member-
countries/united-states-of-america.

53 African Tax Administration Forum (ATAF), African Union Commission (AUC), and Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD), Revenue Statistics in Africa 2022 (Paris: OECD Publishing, November 2022), https://www.oecd.org/tax/tax-policy/brochure-revenue-statistics-africa.pdf, 3; United Nations Conference on Trade and Development, Economic Development in Africa Report 2020. Tackling Illicit Financial Flows for Sustainable Development in Africa (Geneva: United Nations, 2022), https://unctad.org/system/files/official-document/aldeafrica2020_en.pdf.

54 Isabel Ortiz et al., Fiscal Space for Social Protection. A Handbook for Assessing Financing Options (Geneva: International Labour Organisation, November 2019), https://www.ilo.org/secsoc/information-resources/publications-and-tools/books-and-reports/WCMS_727261/lang–en/index.htm.

55 'COP27: IMF Calls for Climate-Smart Investment in Africa’, Africanews, 8 November 2022, https://www.africanews.com/2022/11/08/cop27-imf-calls-for-climate-smart-investment-in-africa/.

56 Michael Kremer and Seema Jayachandran, 'Odious Debt’, Finance & Development 39, no. 2 (June 2002), http://www.imf.org/external/pubs/ft/fandid/2002/06/kremer.htm.

57 United Nations Conference on Trade and Development, Economic Development in Africa Report 2020. Tackling Illicit Financial Flows for Sustainable Development in Africa, 88.

58 International Monetary Fund, 'Review of The Institutional View on The Liberalization and Management of Capital Flows’, IMF Policy Paper, 30 March 2022, https://www.imf.org/en/Publications/Policy-Papers/Issues/2022/03/29/Review-of-The-Institutional-View-on-The-Liberalization-and-Management-of-Capital-Flows-515883.

Ta publikacja jest wydana na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne 4.0 Międzynarodowe (CC BY-NC 4.0). Czytelne dla człowieka podsumowanie licencji jest dostępne na https://creativecommons.org/licenses/by-nc/4.0/.

tricontinental

Tricontinental: Institute for Social Research

jest międzynarodową, napędzaną przez ruch instytucją skupioną na stymulowaniu debaty intelektualnej, która służy aspiracjom ludzi.
www.thetricontinental.org

Instituto Tricontinental de Investigación Social

jest instytucją promowaną przez ruchy, poświęconą stymulowaniu debaty intelektualnej w służbie aspiracji ludu.
www.eltricontinental.org

Instituto Tricontinental de Pesquisa Social

jest międzynarodową instytucją, zorganizowaną przez ruchy, skupioną na stymulowaniu debaty intelektualnej dla służby aspiracjom ludu.
www.otricontinental.org